Irańska rewolucja islamska – początek religijnego totalitaryzmu

Irańska rewolucja islamska, która w roku 1979 doprowadziła do daleko idących przemian społecznych i politycznych, jest jedną z ciekawostek z dziedziny antropologii kulturowej XX wieku. W wyniku ogólnokrajowych protestów odsunięto od władzy panującą dynastię Pahlawi, jednocześnie obalając monarchię i zamieniając państwo w republikę islamską.

Wiek XX był dla Iranu, ówcześnie nazywanego wtedy Persją, okresem wielkich przemian we wszystkich dziedzinach swojej państwowości. Ostatni władca z panującej ponad sto lat dynastii Kadżarów – Ahmad Szah, został obalony w wyniku wojskowego zamachu stanu  przez dowódcę perskiej Brygady Kozackiej – Rezę Szaha. Nowy suweren Iranu intronizował się na szacha 25 kwietnia 1926 roku i nadał nowe nazwisko rodowe dla swojej dynastii – Pahlawi, nawiązując tym samym do tradycji przedislamskiej. Monarcha stanął przed bardzo trudnym zadaniem modernizacji i westernizacji zacofanego kraju. Persja w owym czasie, obok Afganistanu i Arabii Saudyjskiej, była najbardziej opóźnionym krajem Bliskiego i Środkowego Wschodu. Brakowało dróg, kolei, przemysłu oraz infrastruktury wydobywczej. Na prowincji powszechny był analfabetyzm, brakowało opieki medycznej i higieny wśród mieszkańców. Poza nielicznymi ośrodkami miejskimi takimi jak Teheran czy Tebriz, władza skupiona była zasadniczo w rękach lokalnych przywódców religijnych i plemiennych. Reza Szah Pahlawi, który nie do końca trafnie porównywany jest przez niektórych historyków do Mustafy Kemal Atatürka, rozpoczął swoje reformy tak, jak pozwalały mu na to jego wojskowe doświadczenia, czyli siłą i represjami. Za jego panowania rozpoczęto budowę kolei żelaznej, zreorganizowano i sprofesjonalizowano armię. Reformie uległo prawo cywilne i administracyjne, otwarto pierwszy w historii kraju Bank Centralny oraz Uniwersytet w Teheranie. Zmianie uległa nazwa kraju z Persji na Iran, pociągając za sobą również ewolucję w sferze obyczajowej, zezwalając kobietom piastowanie urzędów oraz stanowisk państwowych, między innymi w szkolnictwie i służbie zdrowia. Reza Szah Pahlawi został zmuszony do abdykacji 16 września 1941 roku w wyniku wspólnej agresji wojsk brytyjskich i radzieckich w Iranie, rozpoczętej 25 sierpnia 1941 roku pod kryptonimem Operacja „Y”. Zewnętrzna interwencja mocarstw spowodowana była niejednoznaczną postawą szacha wobec bloku Państw Osi, a konkretnie między innymi tolerowania na swoim terytorium niemieckich obywateli, wśród których byli również agenci wywiadu, jak również potrzebę zabezpieczenia na potrzeby wojenne tamtejszych złóż ropy.

Iran odzyskał swoją suwerenność z rąk brytyjskich wraz z wycofaniem się ich sił wojskowych w roku 1946. Na północy kraju aż do  26 marca 1946 roku stacjonowały siły radzieckie, które wykorzystując swój argument siłowy próbowały tworzyć różne lokalne zalążki późniejszych komunistycznych wpływów pod postacią Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu oraz Republiki Mahabadzkiej. Wraz z ewakuacją sił ZSRR z tych terytoriów, armia irańska siłowo przywróciła jedność terytorialną i administracyjną kraju. Nowy władca – Iranu Mohammad Reza Pahlawi, będący synem poprzedniego szacha, w początkowej fazie panowanie nie przywiązywał dużej uwagi do spraw państwa. Polityką kraju w tym czasie zajmowali się wyżsi urzędnicy i ministrowie. Z czasem zainteresowanie polityką u szacha wzrosło i to on zaczął przejmować główne stery władzy. Końcówka lat czterdziestych oraz lata pięćdziesiąte XX wieku były czasem politycznego zamętu zarówno wewnątrz państwa, jak i w sprawach międzynarodowych. Szach przeżył zorganizowany przez komunistyczną partię Tude zamach dnia 4 lutego 1949 roku w Teheranie, potem obronną ręką wyszedł z przeprowadzonego wojskowego zamachu stanu wymierzonego w urzędującego premiera Mohammada Mosaddeghiego w 1953 roku. Paradoksalnie obydwa te wydarzenia przyczyniły się do wzmocnienia władzy monarchy, przy jednoczesnym ponownym uzależnianiu się kraju od wpływów z zagranicy.

W lata sześćdziesiąte Iran wszedł jeszcze jako państwo bardzo biedne, z gospodarką opartą na rolnictwie oraz masą analfabetów, zajmujących niekiedy nawet stanowiska w państwowej administracji. Wobec wzmocnienia władzy monarchy oraz uzyskiwania coraz wyższych przychodów z tytułu eksportu ropy, Mohammad Reza Pahlawi otaczając się ślepo oddanymi sobie ludźmi, rozpoczął wielki program reform zwany Białą Rewolucją. Uzyskał przy tym całkowitą aprobatę dla swoich działań ze strony Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, będących pod negatywnym wrażeniem rewolucyjnych i często bardzo brutalnych przemian w sąsiadujących z Iranem krajach. Aż do irańskiej rewolucji islamskiej z 1979 roku, kraj przechodził bardzo dynamiczne, ale zarazem chaotyczne i często nieprzemyślane zmiany. Do wielkich sukcesów Białej Rewolucji w pierwszej kolejności należy zaliczyć: reformę rolną nadającą bezrolnym chłopom ziemię na własność, olbrzymie nakłady finansowe na oświatę i opiekę zdrowotną, przekazanie udziałów robotnikom w kapitale swoich zakładów pracy oraz nadanie praw wyborczych kobietom i uwolnienie ich od surowych norm obyczajowych. W dalszej kolejności: wprowadzenie ubezpieczeń społecznych dla wszystkich obywateli, modernizacja infrastruktury i taborów komunikacji miejskiej, rozbudowa oraz olbrzymie dofinansowanie wszystkich rodzajów sił zbrojnych, import znacznej ilości dóbr luksusowych z zachodu. Wielkie wydatki i inwestycje systemowe prowadzone przez szacha skutkowały licznymi efektami ubocznymi. Wśród urzędników państwowych dość częstym zjawiskiem była korupcja, która w połączeniu z brakiem pokrycia wartości pieniądza z produkcją przemysłową, generowała coraz większą inflację. Między innymi na tym polu uwidaczniało się coraz większe niezadowolenie społeczne wyrażane w licznych strajkach i niepokojach.

Druga połowa lat siedemdziesiątych XX wieku była dla Iranu początkiem końca panowania dynastii Pahlawi. Sama irańska rewolucja islamska była jedynie efektem wieloletnich niepokojów społecznych, zakorzenionych w niegotowym na świecką rewolucję i bardzo konserwatywnym społeczeństwie, błędnej polityki wywiadowczej prowadzonej przez administrację i służby specjalne monarchii oraz „wspólnym frontem” różnych środowisk i organizacji przeciwko absolutyzmowi władzy. Forsowanie modelu państwa sekularnego, demonstracyjnie promującego różne typy religijności, połączone z pauperyzacją szyickiego duchowieństwa poprzez odbieranie im ziemi na rzecz chłopów, musiało w konsekwencji doprowadzić do katastrofy. Pierwsze problemy zaczęły pojawiać się już w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. Fundusze pozyskane z eksportu ropy naftowej wykorzystywane były często w sposób nieprzemyślany. Iran w dobie rosnącej koniunktury musiał borykać się z takimi absurdalnymi problemami z punktu globalnego zarządzania państwem jak: zbyt mała ilość dźwigów portowych do obsługi i rozładunku zakupionych dóbr, zbyt ubogo rozbudowana sieć drogowa pozwalająca na szybki transport niezbędnych komponentów przemysłowych, czy przesiedlanie i zatapianie wiosek uwłaszczonych wcześniej w ramach reformy rolnej dla przeprowadzenia akcji melioracyjnych. Służby specjalne SAWAK mające za zadanie pilnowania ładu wewnętrznego w państwie koncentrowały się w większości na zwalczaniu opozycji o charakterze komunistycznym oraz na współpracy z CIA i NSA przeciwko ZSRR. Zupełnie ignorowana była przy tym o wiele groźniejsza działalność radykalnych i antypaństwowych duchownych szyickich, takich jak Ruhollah Musawi Chomejni. Dodatkowo opozycję religijną wspierała zbuntowana młodzież uniwersytecka o poglądach liberalno – lewicowych, która wbrew wszelkiej logice politycznej zawiązała osobliwy sojusz z muzułmańskimi radykałami. W godzinie próby, kiedy strajki i manifestacje przybrały rozmiar powszechny, Mohammad Reza Pahlawi oraz jego administracja wykazały się paraliżującą bezsilnością. Monarcha, który od pewnego czasu chorował, nie posiadał już wystarczającej energii, żeby przeciwdziałać tak silnym tendencjom odśrodkowym. Nagle upadł fasadowy wizerunek silnego i pewnego siebie władcy, wszyscy odkryli, że szach w wyniku wcześniejszych niepowodzeń w życiu osobistym jest osobą chwiejną i niezdecydowaną.

Irańska rewolucja islamska, która w roku 1979 doprowadziła do przekształcenia Iranu z monarchii w republikę islamską, jest wydarzeniem niebagatelnym w skali światowej. W jej wyniku prozachodnie, choć rządzone autorytarnie państwo, zamieniło się w izolowaną, totalitarną i teokratyczną republikę. W konsekwencji tej zmiany, której ojcami było szyickie duchowieństwo wraz z liberalno – lewicowymi intelektualistami, Iran cofnął część reform wolnościowych oraz obywatelskich, zwiększając tym samym ucisk społeczny. Wraz z umacnianiem się religijnego totalitaryzmu, poziom życia i rozwoju społecznego zaczął się obniżać, kobiety utraciły nabyte wcześniej prawa, a wyznawcy innej religii niż szyicki islam zaczęli doznawać prześladowań. Szykany dotknęły też świeckich intelektualistów, którzy jeszcze niedawno ramię w ramię z irańskimi teologami zwalczali despotyczne rządy szacha. Niedługo potem, bo już 22 września 1980 roku, Iran został wciągnięty w ośmioletnią wyniszczającą wojnę z sąsiednim Irakiem. Takim sposobem naród tworzący od trzech tysięcy lat dumną i wspaniałą cywilizację, pozwolił sobie na teokratyczny ucisk i niewolę.

Fot. wikicommon