Konstytucja 3 maja. Ostatni akord przed upadkiem

Druga połowa XVIII wieku to dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów okres agonii i ciągłych porażek. Polsko-litewskie państwo chyliło się ku upadkowi. Pod koniec stulecia wśród reformatorów zaświeciła iskierka nadziei na poprawę losu Rzeczypospolitej. Obradujący od 1788 do 1792 roku Sejm Czteroletni (zwany Wielkim) skutkował uchwaleniem gruntownej reformy państwa. Uchwalono wówczas pierwszą europejską konstytucję. Był 3 maja 1791 roku. W tym roku mija 225 lat od tego momentu. 

Stulecia patologii i anarchii

Ustrój Rzeczypospolitej trudno jednoznacznie określić. Teoretycznie państwo polsko-litewskie było monarchią. W praktyce była to republika szlachecka. To szlachta, a nie król sprawowała właściwą władzę. Ona decydowała o wojnach, podatkach, sprawach państwowych, ale również i o małżeństwach władców i polityce dynastycznej. Znaczenie szlachty wzrosło do wprowadzeniu wolnej elekcji, gdyż to masy szlacheckie decydowały o wyborze władcy. Zwoływane sejmy (co dwa lata, zdarzały się też częściej, zależnie od sytuacji) były siedliskiem patologii, gdyż obowiązywała, anachroniczna dla nas, zasada jednomyślności. Nadużywano liberum veto. Zrywano sejmy, gdyż tak chcieli obcy monarchowie lub magnaci, albo po prostu ze znudzenia, gdy obrady zbytnio (w mniemaniu posłów) się przedłużały. To były przyczyny wewnętrzne, które akcentowała „krakowska szkoła historyczna”. Warszawscy adwersarze akcentowali wzrost potęgi sąsiadów: Prus (wyrosłych na dawnym lenniku Polski z lat 1466-1657), Rosji i Austrii, które wykorzystały chaos u dawniej potężnego sąsiada.

Czytaj także: \"Konstytucja 3 maja to przełom z wielu punktów widzenia\". Historyk wyjaśnia dlaczego

Sejm Wielki

Od 1788 do 1792 roku obradował Sejm zwany Czteroletnim lub Wielkim. Podczas jego obrad podjęto szereg reform ustrojowych, choć formalną zgodę na jego zwołanie wyraziła Katarzyna II, cesarzowa Rosji, która sprawowała „kuratelę” nad królem Stanisławem Augustem Poniatowskim i Rzeczpospolitą. Marszałkiem Sejmu był Stanisław Małachowski.

Konstytucja 

3 maja 1791 roku ogłoszono Ustawę Rządową, zwaną potocznie Konstytucją 3 maja. Wprowadzała ona szereg kluczowych zmian dla ustroju państwa. Zniesiono wolną elekcję. Po Stanisławie Auguście tron miał objąć Fryderyk August Wettin, prawnuk Augusta II i wnuk Augusta III Sasa. Po nim  dziedziczyć mieli jego męscy potomkowie. W przypadku żeńskiej dziedziczki to sejm miał wybrać dla niej kandydata na męża i to on miał być protoplastą nowej dynastii panującej. Zniesiono liberum veto. Odtąd decyzje na sejmach miały być podejmowane zwykłą większością głosów. Zrównywano mieszczan ze szlachtą (obejmował ich także słynny przywilej neminem capivabimus…). Uznano katolicyzm za religię panującą w państwie, a apostazja nadal była karana. Objęto chłopów ochroną prawną ze strony państwa. Co do szlachty to prawa polityczne utrzymała tylko ta, która posiadała ziemię. Gołota nie miała już takich samych wpływów jak dawniej, bo utraciła je całkowicie. Władzę podzielono według Monteskiuszowskiego trójpodziału. Zakazano konfederacji szlacheckich. Weszła w życie 5 maja 1791 roku po wpisaniu jej do akt grodzkich miasta Warszawy.

Pamięć

Dzień 3 maja uznano od razu za święto. Podczas zaborów zakazane. Wróciło od kalendarza po 1918 roku (kwiecień 1919). W czasie okupacji w okresie II wojny światowej zakazane. W okresie komunizmu po demonstracjach w 1946 roku zakazane, a zdelegalizowane w 1951 roku. Zastąpił je hucznie obchodzony 1 maj. Od 1981 roku ponownie obchodzone (zobacz pomnik Konstytucji 3 maja w Lublinie na placu Litewskim). Ponownie uroczyście obchodzone od 6 kwietnia 1990 rok aż do dzisiaj.

Chociaż konstytucja obowiązywała tylko niewiele ponad rok (23 listopada 1792) to wywarła piętno w świadomości Polaków. Był to, jak już wspomnieliśmy, drugi tego typu dokument na świecie, a pierwszy w Europie.

źr. Jasienica P., Rzeczypospolita Obojga Narodów;  Łojek J., Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 Maja,  Warszawa 1988.

fot. commons.wikimedia.org

Czytaj również: LUBLIN: ZAPRASZAMY NA MARSZ ROTMISTRZA WITOLDA PILECKIEGO!