Dziś mija 441. rocznica wyboru Henryka I Walezego na monarchę przez ogół stanu szlacheckiego Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był on pierwszym władcą zjednoczonego państwa polsko – litewskiego, który został wyniesiony do tej godności w myśl zasady „electio regis libera”. Od tego wydarzenia każdy następny król był wybierany poprzez głosowanie, a metoda ta aż do uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1791 roku wpisana była na stałe jako element złotej wolności szlacheckiej.
Pierwsza wolna elekcja odbyła się nieopodal wsi Kamionek pod Warszawą i była wynikiem długotrwałych sporów wewnątrz polskiej arystokracji. Wraz ze śmiercią Zygmunta II Augusta, ostatniego z dynastii Jagiellonów i rozpoczęcia bezkrólewia, nad nowopowstałym państwem polsko – litewskim zawisło widmo chaosu. Początkowo istniało kilka pomysłów na przeprowadzenie wyboru nowego władcy, jednak ostatecznie zwyciężyła opcja forsowana między innymi przez wojewodę sandomierskiego – Piotra Zborowskiego oraz arystokratę – Jana Zamoyskiego. System ten, zwany „viritim”, przewidywał udział ogółu stanu szlacheckiego w wyborze monarchy, a ten miał obowiązek złożyć przysięgę względem szlachty, gwarantując jej nienaruszalność nabytych przywilejów. Do czasu wyłonienia nowego panującego obowiązki królewskie przejmował tzw. „interrex”, którym zostawał aktualnie urzędujący prymas.
Elekcja roku 1573 charakteryzowała się dużym zainteresowaniem szlachty, która licznie stawiła się na polach. Reprezentacje poszczególnych ziem Rzeczpospolitej Obojga Narodów były bardzo zróżnicowane liczebnie, ponieważ zarówno niesprzyjająca aura, jak i zły stan infrastruktury drogowej utrudniały przybycie reprezentantów z odleglejszych powiatów. Na uwagę zasługuje też fakt pojawienia się sporej liczby pretendentów do tronu wywodzących się z różnej części Europy. Do najpoważniejszych kandydatów należało zaliczyć: Ernesta Habsburga – arcyksięcia Austrii, wielkiego księcia Finlandii – Jana III Wazę, cara Wszechrusi – Iwana IV Groźnego oraz francuskiego księcia – Henryka Walezego.
Ostatecznie wybór szlachty padł na kandydata francuskiego, który został koronowany dnia 21 lutego 1574 roku w katedrze na Wawelu. Krótkie panowanie Henryka I Walezego było bardzo niepomyślne dla Rzeczpospolitej. Nowy władca, który przybył z zachodniej Europy, kompletnie nie rozumiał specyficznych uwarunkowań społeczno – politycznych panujących w kraju. Nie znał języka polskiego i przez to życie dworskie niezmiernie go nudziło. Urozmaicał sobie czas wyprawiając uczty oraz turnieje, czym doprowadził do drenażu finansowego i tak już nadwyrężonego przez swojego poprzednika skarbu królewskiego. Henryk I Walezy był znany z zamiłowania do perfum, delikatnych tkanin, biżuterii oraz intymnego towarzystwa innych mężczyzn, co wywoływało powszechne zgorszenie wśród polskich możnych. Jego panowanie trwające niespełna trzy miesiące zakończyło się potajemną ucieczką z powrotem do Francji. Król pomimo wysłanego poselstwa nigdy już nie zamierzał powrócić do kraju, wobec czego dnia 12 maja 1575 roku ogłoszono ponownie bezkrólewie.
System wolnej elekcji, mający być jednym z gwarantów nienaruszalności złotej wolności szlacheckiej w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w dalszej konsekwencji był jednym z czynników jej wewnętrznej słabości. Wolny wybór króla dawał duże możliwości wtrącania się w życie kraju przez państwa ościenne, co doskonale widoczne było już na początku XVIII wieku. Wraz z podpisaniem Pokoju Grzymułtowskiego dnia 6 maja 1686 roku w Moskwie, sąsiedzi państwa polsko – litewskiego uzyskali silne instrumenty nacisku dyplomatycznego do ingerencji w jego dalsze losy.
Fot. wikimedia commons
