18 października 1815 roku utworzone zostało na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręg. Była to namiastka wolnego państwa rządzonego choć w części przez Polaków i utworzonego w świecie, w którym próżno było szukać na mapach niepodległej Polski.
Rzeczpospolita Krakowska powstała w roku 1815 w wyniku decyzji podjętych podczas kongresu wiedeńskiego. Największym zwolennikiem jej utworzenia był car Aleksander I, który w czasie rozmów między trzema mocarstwami rozbiorowymi zaproponował przekształcenie Krakowa i Torunia w wolne miasta. W rezultacie Toruń otrzymały Prusy, natomiast Kraków z okolicami przekształcono w wolne, niepodległe i ściśle neutralne państwo pod protektoratem Rosji, Austrii i Prus. Nowe państwa nie miało możliwości prowadzenia własnej polityki zagranicznej, w jego imieniu mieli robić to zaborcy. Jednocześnie zobowiązali się do wieczystego szanowania neutralności Wolnego Miasta i nie wprowadzania na jego teren swych wojsk. W zamian Kraków miał wydawać szpiegów i dezerterów zbiegłych na jego terytorium. Potem okazało się, że Kraków stał się ostoją dla powstańców, aż do wybuchu powstania krakowskiego. Formalną datą ogłoszenia powstania państwa był 18 października 1815 roku, który obchodzono od tego czasu jako święto państwowe.
Aktem z 3 maja 1815 roku na kongresie wiedeńskim nadano Wolnemu Miastu wstępną konstytucję, którą zredagował książę Adam Jerzy Czartoryski. Następnie Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze państw zaborczych i senatorowie Wolnego Miasta, miała zająć się rozwinięciem konstytucji i zorganizowaniem administracji. Specjalnie powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan. Tekst rozwinięty konstytucji ogłoszony został 11 września 1818. Władza ustawodawcza w Rzeczpospolitej Krakowskiej należała do Senatu i Izby Reprezentantów. Senat miał wyłączność na władzę wykonawczą i pełnił dzięki temu pieczę nad administracją i policją. Aby uchwały Izby były ważne potrzeba było 7/8 głosów, jeżeli było ich mniej to Senat miał prawo zawiesić jej wykonanie na rok. Czynne prawo wyborcze posiadali kapitaliści, profesorowie, kler, nauczyciele, artyści i właściciele ziemscy. Wybierali oni członków do Izby, którzy następnie wybierali część Senatorów. Ciekawostką jest, że od kandydata do Senatu czy Izby wymagano jedynie ukończenia jakiegokolwiek uniwersytetu. Konstytucja mówiła oprócz tego o wolności wszystkich wobec prawa, nienaruszalności własności prywatnej i języku polskim jako o języku urzędowym. Władzę sądowniczą pełniły niezależne sądy. Religią panującą był katolicyzm, lecz zapewniona była tolerancja dla wszelkich wyznań. Na terytorium Wolnego Miasta obowiązywał Kodeks Napoleona, francuski kodeks handlowy oraz francuska procedura cywilna i karna. Rzeczpospolita Krakowska była republiką konstytucyjną.
Siły mające charakter głównie porządkowy w Rzeczpospolitej Krakowskiej składały się z trzech części:
- Policji Pośredniej (52 funkcjonariuszy) – łączącej funkcje policji i straży miejskiej w samym Krakowie.
- Milicji Pieszej (308 osób) – faktycznie miniaturowej armii Rzeczpospolitej.
- Milicji Konnej (40 osób) – żandarmerii i policji działającej w okręgu (tzn. poza samym Krakowem).
Rzeczpospolita Krakowska była enklawą liberalizmu gospodarczego na obszarze środkowej i wschodniej Europy. Mocą ustaleń kongresu wiedeńskiego nie miała prawa do pobierania ceł (mogła pobierać opłaty mostowe i drogowe). Państwa sąsiednie zobowiązały się do nienakładania ceł na krakowskie drzewo, węgiel i żywność, a Austria zgodziła się nadać Podgórzu ( dziś dzielnica Krakowa, dawniej Wolne Królewskie Miasto Podgórze) charakter miasta wolnohandlowego. Krakowianie otrzymali także pełną swobodę nawigacji na Wiśle. Podatki w państwie były bardzo niskie. Te liczne wolności i polityka gospodarcza władz decydowały o popularności Rzeczypospolitej w kręgach europejskich liberałów i leseferystów, którą wzmacniał dodatkowo republikański ustrój państwa.
Kraków po 1815 roku był głównym ośrodkiem kultury i nauki Polskiej. Na obszarze Wolnego Miasta prężnie rozwijało się szkolnictwo elementarne i średnie. Wprowadzono obowiązek szkolny, a liczba szkół na wsi i w mieście szybko wzrosła. O ich wysokim poziomie świadczy napływ młodzieży z Królestwa Polskiego i ziem zabranych i opinia wizytatora austriackiego, który w 1846 roku stwierdził, że mogłyby służyć za wzór dla reformy oświatowej w Austrii. Życie naukowe poza uniwersytetem skupiało się w założonym w 1815 roku Towarzystwie Naukowym Krakowskim, a w latach 1817–1831 działało Towarzystwo Przyjaciół Muzyki.
Sytuacja chłopów w Rzeczypospolitej Krakowskiej była lepsza niż w sąsiadujących z nią Galicji i Królestwie Polskim. Statusem chłopów w dobrach państwowych i kościelnych zajęła się powołana w tym celu zgodnie z ustaleniami kongresu wiedeńskiego, a pracująca niezależnie od Sejmu i Senatu, Komisja Włościańska. Komisja zniosła pańszczyznę na rzecz czynszu i rozparcelowała część gruntów folwarcznych. Reformy te, znoszące z chłopów część ciężarów, zachęciły ich do kontaktów z rynkiem. Rosła liczebnie warstwa zamożnych chłopów, posiadających prawa wyborcze i liczba szkół na wsi.
Najważniejszą postacią w Rzeczpospolitej Krakowskiej był Prezes Senatu, którym początkowo był Stanisław Wodzicki. Podział środowisk politycznych biegł między liberałami, a konserwatystami. Ci pierwsi skupieni byli w Izbie Reprezentantów, a ich ostoją były Uniwersytety i miasto Kraków. Za to Ci drudzy wywodzili się z szlachty i arystokracji spoza miasta i mieli sporą przewagę w Senacie. W wyniku powstałych napięć między tymi stronnictwami już w 1928 roku ograniczona została demokracja i powstał tzw. Komitet Epuracyjny zależny od Rosjan. W styczniu 1836 roku zamordowany został rosyjski szpieg w wyniku czego zaborcy zażądali wydalenia emigrantów i liczyli na prośbę ze strony władz Rzeczpospolitej Krakowskiej o interwencję wojskową. Spełniona została tylko pierwsza część żądań. Już w lutym do Rzeczpospolitej wkroczyły wojska zaborców, wzburzając tym samym opinię międzynarodową, która mimo to nie zareagowała niczym prócz publicznych wystąpień i oficjalnych depesz. Faktyczna władza należała od tego momentu do Komisarzy powoływanych przez zaborców.
Rzeczpospolita Krakowska po upadku powstania listopadowego, które czynnie wspierała, stała się centrum Polskich dążeń niepodległościowych. W wszystkich zaborach w tamtym okresie organizowane było kolejne powstanie. W wyniku aresztowania ewentualnych przywódców zarzucono plan zbrojnej rozprawy. Zrobiono tak wszędzie, tylko nie w Rzeczpospolitej Krakowskiej i Galicji. Senat pod presją zaborców, wyczuwających nastroje społeczne, wezwał do miasta wojska austriackie. Mimo to z 20 na 21 lutego 1846 doszło do rozruchów, na ulicach pojawiły się chłopskie oddziały powstańcze. Dowódca garnizonu zaborców opanował sytuację, lecz w obawie przed większym konfliktem wycofał się z miasta wraz z większością senatorów i policją. W mieście narastał entuzjazm. Utworzono Rząd Narodowy Rzeczpospolitej Polskiej , za to konserwatyści utworzyli Komitet Bezpieczeństwa. Dyktatorem ogłosił się Tyssowski, należący do stronnictwa liberałów. Szybko doszło do konserwatywnego zamachu stanu , który okazał się nieskuteczny. Po początkowych sukcesach wojsk powstańczych doszło do porażki pod Gdowem, która zapoczątkowała austriacki marsz na Kraków. Pojmano również około 130 uczestników pokojowej manifestacji która odbywała się poza miastem i miała na celu zneutralizowanie chłopów, którzy często stawali po stronie zaborcy. Austriacy nie wkroczyli do miasta , lecz nakazali jego bezwarunkową kapitulację. Wojska powstańce przeczuwając klęskę udały się na granicę z Prusami i tam złożyły broń. Komitet Bezpieczeństwa poddał miasto Rosjanom z racji nienawiści do Austriaków, którzy podsycali nienawiść chłopów do szlachty w wyniku czego wybuchła w Galicji rabacja. Za zgodą Rosjan Kraków dostał się po uzyskaniu kompromisu z Prusami w ręce Austrii, 16 listopada odbyła się uroczysta ceremonia przejęcia utworzonego w tym celu Wielkiego Księstwa Krakowskiego przez cesarza austriackiego.
Na 72 lata Kraków stał się austriackim miastem, choć nadal Polacy w porównaniu do pozostałych zaborów czuć się mogli w nim względnie swobodnie.
fot. wikimedia i Grafika Patriotyczna
