Stefan Batory – władca polsko – litewskiego imperium!

7 listopada 1575 obrady rozpoczął sejm elekcyjny, który później dokonał wyboru Stefana Batorego na króla Polski. Ten siedmiogrodzki książę okazał się świetnym strategiem i gospodarzem. Rządził twardą ręką i nie tolerował sprzeciwu, lecz to wszystko wyszło Rzeczpospolitej na dobre. Pod jego panowaniem kraj rozwijał się prężnie i dynamicznie, a potęga oręża polskiego zdumiewała Europę. Przez wielu historyków uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich królów elekcyjnych.

Stefan Batory urodził się 27 września 1533 w Szilágysomlyó na terenie dzisiejszej Rumunii. Był synem wojewody siedmiogrodzkiego Stefana Batorego i Katarzyny Telegdi, córki podskarbiego korony węgierskiej. Rodzina Batorych była znana na Węgrzech i odgrywała od dawna ważną rolę, pradziad przyszłego króla zginął w bitwie pod Warną walcząc u boku monarchy Polski i Węgier Władysława.

Na pierwszą wyprawę wojenną wyruszył w wieku 15 lat przeciwko Turcji, zdobyte doświadczenie miał potem szanse wykorzystać w czasie kampanii przeciwko temu państwu, jak i również w walkach z Habsburgami. Mając lat 16, Stefan trafił na dwór Franciszka I Habsburga. 22 października 1549 w imieniu samego cesarza brał udział w zaślubinach jego córki Katarzyny Habsburżanki z Franciszkiem III Gonzagą w Mantui. W tym czasie podobno nauczył się niemieckiego i włoskiego, jak również odbył kilku miesięczne studia na uniwersytecie w Padwie. Ten okres w jego życiu znacznie rozwinął jego horyzonty myślowe i pozwolił w inny sposób spojrzeć na sytuację panującą w Europie.

W obliczu najazdu tureckie na Węgry, a także w związku z marzeniami o ich zjednoczeniu, Batory postanowił związać się z środowiskiem skupiającym się wokół Jana Zygmunta  Zápolya. 22 października 1556 witał jego małżonkę Izabelę Jagiellonkę w imieniu szlachty węgierskiej po jej powrocie z Polski. Na Węgrzech doszło do wojny domowej, Habsburgowie naruszyli integralność granic tego państwa. Stefan Batory z sukcesami dowodził wojskiem, 4 marca 1562 dowodził Węgrami z wojskami cesarskimi w bitwie pod Halad po której podpisano krótkotrwały rozejm. W 1563 został wysłany do Wiednia z poselstwem. Zápolya miał nadzieję na pokój i żądał dla siebie tytułu Króla Węgier. Próby negocjacji spełzły na niczym. Dopiero 13 marca 1565 udało mu się dojść do porozumienia i doprowadzić do podpisania wstępnego pokoju w Satmarze. Mimo odniesienia tego sukcesu po raz drugi jego zabiegi okazały się bezowocne. Zmieniła się sytuacja międzynarodowa i Europie groził najazd turecki. Batory został internowany w jednej z wiedeńskich karczm i dopiero w 1567 roku powrócił na Węgry. Cztery lata później po bezpotomnej śmierci Jana Zygmunta Zápolya Stefan został wybrany na księcia Siedmiogrodu 27 maja 1571 roku za poparciem sułtana Selima.W razie swej śmierci na następcę wskazał brata Krzysztofa.

Siedmiogród w tamtym czasie był lennikiem dwóch potęg, cesarstwa i Turcji. Batory starał się prowadzić politykę równowagi, tak by nie narazić się żadnej z nich. Wiedział jednocześnie, że jako zwykły książę nie ma wiele do powiedzenia na europejskiej arenie politycznej. W związku z tym począł snuć plany związania się z Polską i Francją. Dlatego bardzo dobrą dla niego informacją była wiadomość o ucieczce Henryka Walezego z Polski i panującym tam bezkrólewiu. Postanowił działać i zaczął ubiegać się o polską koronę. 7 listopada 1575 rozpoczęły się obrady sejmu elekcyjnego.

Głównymi pretendentami do objęcia rządów w Polsce byli Maksymilian II Habsburg i właśnie Stefan Batory. Przyszły król nie mógł dopuścić do wygranej Habsburga, doprowadziło by to do całkowitego otoczenia jego księstewka co w rezultacie prawdopodobnie stałoby się początkiem końca jego istnienia. Polscy możni z senatem na czele obrali jednak na króla Maksymiliana, nie było to wielkie zaskoczenie ponieważ Batory nie był osobistością znaną, a posła , który przedstawiał jego kandydaturę  wysłuchała niewielka garstka szlachciców. Mężem opatrznościowym w tej sytuacji okazał się być Jan Zamoyski który podburzył szlachciców do sprzeciwu. Zażądali oni ponownego głosowania i odrzucenia kandydatury Habsburga. Wojna domowa wisiała na włosku, a do jeszcze większego rozwścieczenia szlachciców doprowadził Prymus Uchański, który wbrew ich woli obwołał Maksymiliana oficjalnie królem. Mimo to do jego koronacji nigdy nie doszło. Grupa skupiona wokół Zamoyskiego postanowiła wybrać kogoś zupełnie innego. Miał to być Piast, a konkretnie Anna Jagiellonka, córka Zygmunta I Starego. Jako że była ona starą panną, postanowiono by jej małżonkiem został jeden z kandydatów na króla – Stefan Batory. Wybór ten podyktowany był nadzieją na zażegnanie groźby wojny z Turcją. Do ogłoszenia go królem doszło już 14 grudnia 1575. Podwójna elekcja spowodowała sytuację patową, ktoś musiał ustąpić bądź też konflikt zakończyłbym się rozwiązaniem zbrojnym. Jako, że żaden z elektów nie chciał się wycofać doszło do walki. 18 stycznia 1576 zwołano pospolite ruszenie do Jędrzejowa. 20 tysięcy stronników Batorego zajęło Kraków, terroryzując przy tym sprzyjające Habsburgom miasto i Akademię. 16 lutego 1576 Batory zaprzysiągł pacta conventa i obiecał odzyskać ziemie zagrabione przez Rosjan. Miesiąc później przyszły monarcha przekroczył granice swego nowego państwa witany przez zwolenników. 1 maja 1576 w katedrze wawelskiej biskup kujawski Stanisław Karnkowski udzielił Stefanowi Batoremu ślubu z Anną Jagiellonką i koronował go na króla Polski. Tak suweren niewielkiego europejskiego księstewka stał się władcą potężnego państwa z którym liczyć musieli się wszyscy najwięksi europejscy gracze.

Nie dziw, że Polak w sławie wygórował,
Zamoyski radził, Batory panował ~ Julian Ursyn Niemcewicz.

Mimo koronacji Stefan Batory musiał pokazać wszystkim, że należy się z nim liczyć. Opozycja prohabsburska nadal była silna. Wierne Maksymilianowi pozostawało Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy Królewskie. Sytuacja zmieniła się dopiero po demonstracji siły Batorego. Zdobył on 24 maja 1576 zamek w Lanckoronie, który był ostoją opozycji w Małopolsce. Dzięki temu zwycięstwu Litwa i Prusy uznały jego zwierzchnictwo. Pozostawała tylko jeszcze do załatwienia kwestia Gdańska, który również sprzyjał Habsburgom. 20 września 1576 wybuchła wojna między Rzeczpospolitą, a Gdańskiem. Stefan Batory doprowadził do blokady ekonomicznej Gdańska, przez okres trwania wojny Elbląg stał się główny polskim portem. 12 października tego samego roku umarł Maksymilian II Habsburg w związku z czym dalsze walki mijały się z celem. Mimo to Gdańsk się nie poddał, licząc na ustępstwa ze strony króla. 17 kwietnia 1577 doszło do bitwy pod Lubiszewem w której zwyciężyły wojska królewskie. Nie udało się jednak wykorzystać tego triumfu, ponieważ moskale wdarli się na tereny należących do Polski Inflant. Gdańsk w zamian za uznanie władzy Batorego zażądał zniesienia statutów Karnkowskiego i zaoferował, że będzie płacił subsydia na wojnę z Moskwą. 16 grudnia 1577 król uroczyście wjechał do miasta i przyjął przysięgę wierności od rady miejskiej.

Stefan Batory potrzebował sporej sumy pieniędzy na wyprowadzenie kontrofensywy, która odbiła by zagarnięte przez Rosjan tereny. Prędko nadarzyła się ku temu okazja. Ktoś musiał objąć kuratelą chorego umysłowo Albrechta Fryderyka Hohenzollerna, księcia pruskiego. Tę rolę zgodził się pełnić jego stryjeczny brat. W zamian za zgodę na przeniesienie lenna Batory uzyskał 200 000 guldenów. 20 lutego 1578 margrabia Jerzy Fryderyk von Ansbach złożył hołd lenny polskiemu królowi, przed kościołem św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Innym sposobem na zdobycie funduszy na wojnę było opodatkowanie szlachty. Ta nigdy nie była skoro do tego typu poświęceń i oczekiwała jakiejś rekompensaty. Stefan Batory utworzył więc Trybunał Koronny, który stał się najwyższym sądem apelacyjnym zyskując uprawnienia będące dotąd w gestii króla. Kilka lat później powstał taki sam urząd obejmujący swym zasięgiem ziemie litewskie.

Ja panuję nad ludem, a Bóg nad sumieniami. Trzy albowiem są rzeczy, które Bóg zachował sobie: z niczego coś stworzyć, przyszłość przewidzieć, sumieniami władać ~ Stefan Batory.

W 1579 rozpoczęła się wojna z Moskwą. Batory chciał odbić stracone rok wcześniej Inflanty, a także Ziemie Połocką, która została odłączona od Rzeczpospolitej już w 1563. Wojna składała się z trzech zakrojonych na szeroką skalę kampanii. Batory łącznie zmobilizował około 48 tyś. żołnierzy przeciwko 200-tysięcznej armii rosyjskiej. Atutem wojsk królewskich była silna artyleria oblężnicza, a także niezwykle przydatna w czasie zdobywania twierdz piechota węgierska. Istotny wkład w walkę miała również utworzona przez Batorego piechota wybraniecka. W jej skład wchodzili chłopi z dóbr królewskich wyposażeni w rusznice i topory. Pierwsza kampania zakończyła się zdobyciem 29 sierpnia 1579 Połocka. Kolejna kampania zwana jest wielkołucką. W styczniu 1580 uchwalono nowe podatki wojenne, które umożliwiło prowadzenie dalszych działań zbrojnych. Dowódcą wyprawy został Jan Zamoyski. 5 września zdobył Wielkie Łuki, a 20 września wojska królewskie składające się z 2,5 tysięcznej konnicy rozbiły 4 – tysięczny oddział rosyjskiej kawalerii. Wyprawa ta okazała się dużym sukcesem,a porażka Moskwy stała się kwestią czasu. Ostatnia, trzecia kampania skupiła się wokół oblężenia Pskowa. Trwało ono 5 miesięcy. Polacy nie zdołali zdobyć twierdzy ponieważ Rosjanie zostali zmuszeni do podjęcia rokowań pokojowych gdyż na ich ziemie napadły wojska szwedzkie. 15 stycznia 1582 doszło do rozejmu w Jamie Zapolskiej. Zgodnie z nim Rosjanie zaakceptowali zdobycze terytorialne Rzeczpospolitej, w zamian otrzymali Wielkie Łuki i okolice tego miasta. Wojna ta skutecznie opóźniła proces wzrostu potęgi państwa rosyjskiego o co najmniej 100 lat. Rosja nie uzyskała dostępu do Bałtyku, brakowało jej więc okna na świat, który mógłby zmodernizować zacofaną Moskwę.

Jestem królem waszym, nie wymyślonym ani malowanym ~ Stefan Batory

Najbliższym sojusznikiem i jednocześnie przyjacielem Stefana Batorego w Polsce był zawsze Jan Zamoyski. Postać ta odegrała dużą rolę w wyborze króla, a i już wcześniej wiele znaczyła w Rzeczpospolitej. Jako Kanclerz Wielki Koronny walnie przyczynił się do politycznych i gospodarczy sukcesów Batorego, a także wspomagał króla dowodząc jego wojskami. W tym czasie Jan Zamoyski stał się jednym z najbogatszych magnatów w Europie, tworząc swoiste państwo w państwie.

Stefan Batory był zwolennikiem tolerancji religijnej, mimo że był głęboko wierzącym katolikiem. Sprzeciwiał się wszelkim objawom szykanowania osób wyznających odmienną religię. Jednocześnie bardzo faworyzował Zakon Jezuitów, wspomagał tworzenie kolegiów jezuickich, a jedno z nich wywyższył do rangi uniwersytetu tworząc Akademię Wileńską.

Polski król nie znosił sprzeciwu co często powodowało zatargi z dumnymi magnatami i szlachcicami. Jednym z takich niezadowolonych poddanych był niejaki Samuel Zborowski. Zorganizował on spisek mający na celu zamordowanie króla. Na szczęście Batory został ostrzeżony przez wojewodę sieradzkiego i nakazał aresztowanie prowodyra. Ten został stracony 24 maja 1584 na dziedzińcu zamku wawelskiego.  Rodzina skazańca złożyła apelację. Króla poparł Senat, jednak izba poselska nie przyjęła werdyktu jako wiążącego.

3 grudnia 1586 król Stefan Batory podczas łowów poczuł ucisk w piersiach. Ponownie odczuł go dwa dni później. Wkrótce monarcha stracił przytomność, a ataki duszności poczęły się nasilać. 12 grudnia kolejny już atak doprowadził do śmierci władcy. Stefan Batory zmarł w wieku 53 lat. Wraz z nim umarły wielkie plany wobec Moskwy i Turcji, a także jego najważniejszy życiowy cel – zdobycie korony rodzinnych Węgier.

fot. wikimedia