Fundacja Normalna Kultura od 2022 roku realizuje projekt pt. Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt realizowany jest ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa.
Projekt jest efektem prowadzonych od kilku lat przez fundację Normalna Kultura badań własnych. Badania te są realizowane w ramach wieloletniego programu Fascynująca Kultura. Podstawowe pytanie badawcze tego programu dotyczy przyczyn atrakcyjności polskiej kultury dla osób obcego pochodzenia, zwłaszcza w okresie, gdy była ona pozbawiona mecenatu państwowego.
Głównymi efektami projektu będzie opracowanie i udostępnienie w domenie publicznej dwóch autorskich monografii naukowych, w języku polskim i angielskim (publikacja w formie papierowej oraz elektronicznej), publikacja wyboru źródeł z drugiej połowy XIX wieku i czasów późniejszych, dotyczących polonizujących się osób, rodzin, społeczności (artykuły prasowe, wspomnienia itp.), publikacja słownika biograficznego Polaków obcego pochodzenia (publikacja w formie elektronicznej, w języku polskim i angielskim).
Książka o polonizowaniu się Niemców
Główną monografią powstałą w wyniku badań dr Renaty Lesiakowskiej, historyka i psychologa, będzie książka „Polonizowanie się Niemców w Królestwie Polskim drugiej połowy XIX wieku na podstawie publicystyki prasowej”. Książka ukaże się w 2024 r. w Lublinie, wydanie książki przygotuje Wydawnictwo Towarzystwa Nauki i Kultury „Libra”. Książka opisuje zjawisko polonizacji Niemców żyjących na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego, a tym samym dotyczy ciekawego i aktualnego w każdym czasie i każdej kulturze zagadnienia asymilacji.
Celem pracy jest opisanie i wyjaśnienie zjawiska polonizowania się mniejszości niemieckiej w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX wieku. Nowa tożsamość narodowa „Polaków z wyboru” kształtowała się wówczas w okresie pokoju, w warunkach braku państwowości polskiej. Cezurę początkową badań stanowi upadek powstania styczniowego, natomiast końcową – wybuch I wojny światowej. Praca została napisana w układzie problemowym. Składa się z pięciu rozdziałów. Publikacja w języku polskim i angielskim, będzie dostępna w formie papierowej i elektronicznej.
Klęska powstańcza i jej konsekwencje w różnorodny sposób sprzęgła się z postępami uprzemysłowienia i innymi zmianami charakterystycznymi dla nowoczesności. „Świadome narodowo” warstwy społeczeństwa polskiego wypracowały nową formułę patriotyzmy, koncentrującej się na konieczność rozwoju cywilizacyjnego, odsuwającej walkę zbrojną na bliżej nieokreśloną przyszłość. Aż do schyłku drugiej połowy XIX wieku procesy polonizacyjne mogły zachodzić w „zwykłych”, codziennych warunkach. Problem polonizowania się Niemców w Królestwie Polskim nie został do tej pory wyczerpująco opisany.
Polonizacja Niemców w Królestwie Polskim, jak każdy proces dobrowolnej asymilacji odbywała się na drodze interakcji społecznej. Zachodziła ona pomiędzy społeczeństwem dominującym (wchodzącym w nowoczesność społeczeństwem polskim) a mniejszością obcego pochodzenia, obie grupy musiały wykazywać pewną wzajemną otwartość, chęć wymiany wartości. Takie rozumienie badanego zjawiska wiąże się z doborem źródeł. Regularnej kwerendzie poddana została nie tylko publicystyka mniejszości niemieckiej czy środowisk w zaawansowanym stopniu spolonizowanych, ale także prasa polska. Pozostałe źródła (archiwalia, publikacje książkowe, prasa ogólnoniemiecka) mają charakter pomocniczy. Znaczenie naukowe pracy polega na uzupełnieniu pominiętych do tej pory pól badawczych, na podjęciu próby syntetycznego opisania zjawiska asymilowania się osób pochodzenia niemieckiego w Królestwie Polskim, na prowadzeniu badań w oparciu o źródło wykorzystane do tej pory w niewielkim stopniu, jakie stanowi XIX-wieczna prasa.
Wobec wzmożonej w czasach współczesnych migracji i globalizacji badania procesów asymilacyjnych cechuje wysoka użyteczność społeczna. Prace tworzone przez historyków dają możliwość sprawdzenia czasowej uniwersalności współcześnie tworzonych opisów tego procesu. Poza tym to właśnie historycy dysponują najlepszymi narzędziami pozwalającymi dostrzec i zrozumieć wielopokoleniowy charakter asymilacji.
Trzeba zauważyć także, że brakuje prac bezpośrednio poświęconych polonizowaniu się Niemców żyjących na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego (choć zagadnienie to jest poruszane pobocznie w pracach poświęconych dziejom luteranizmu, biografiach, pracach dotyczących poszczególnych miast). Także postawy patriotyczne reprezentowane przez te osoby podczas II wojny światowej nie wzbudziły do tej pory większego zainteresowania badaczy (znane są głównie dość nielicznym historykom zajmującym się dziejami protestantyzmu bądź regionalistom).
Album i biografia „Lider polskiego protestantyzmu. Juliusz Bursche (1862-1942)”
Drugą monografią, która powstaje w ramach projektu jest bogato ilustrowana praca dr Renaty Lesiakowskiej pt. „Lider polskiego protestantyzmu. Juliusz Bursche (1862-1942)”.
Juliusz Bursche (1862–1942) to postać wyjątkowa, nadal w małym stopniu obecna w polskiej świadomości historycznej. To Polak niemieckiego pochodzenia, patriota, przywódca niewielkiej stosunkowo społeczności polskich protestantów. Jego życie przypadło na czas kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, a jednocześnie coraz silniejszego zdominowania opinii publicznej przez przekonanie, że polskość jest tożsama z katolicyzmem. Był to okres gwałtownego wzrostu antagonizmów polsko‑niemieckich.
Celem publikacji jest uzupełnienie wiedzy o widzianym przez pryzmat działalności Juliusza Burschego polskim protestantyzmie oraz relacjach polsko‑niemieckich. Praca składa się z trzech rozdziałów ukazujących życie Juliusza Burschego. Rozdział pierwszy opisuje jego życie w okresie zaborów oraz I wojny światowej. W rozdziale drugim czytelnik zapozna się z działalnością bohatera w okresie odzyskiwania przez Polskę niepodległości. Natomiast w rozdziale trzecim ukazano bohaterską postawę Burschego i trudne wybory Polaków pochodzenia niemieckiego w okresie II wojny światowej. Ważnym walorem pracy będzie bogaty zbiór 126 ilustracji, w tym fotografii, wycinków prasowych, korespondencji Juliusza Burschego. Bogato ilustrowana książka wydana zostanie w wersji papierowej i elektronicznej.
Praca stanowi wkład w uzupełnienie wiedzy co do postaw społeczności ewangelickiej w XX wieku. Opisanie życia i działalności szczególnie tak ważnego przedstawiciela duchowieństwa ewangelickiego, które wybrało opcję polską w najtrudniejszych momentach historii jest od strony poznawczej bardzo wartościowe. Autorka nie tylko sięgnęła do najważniejszych opracowań, ale również wykorzystała materiał źródłowy, co podnosi wartość naukową pracy.
Źródła do badań nad polonizacją
Trzecią publikacją przewidzianą w projekcie jest wydanie wyboru źródeł pt. „Polonizacja w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym” w opracowaniu dr Renaty Lesiakowskiej, Aleksandra Furtaka i Adriana Lesiakowskiego. Odpowiednio opracowane źródła historyczne mogą stać się materiałem uzupełniającym do badań jakościowych, które w obrębie nauk społecznych powinny uzupełniać badania ilościowe. Źródła, które zostały wyselekcjonowane w wyborze przez autorów projektu pochodzą z artykułów prasowych, pamiętników, prac naukowych i popularnonaukowych. Publikacja ukaże się również w formie papierowej i elektronicznej.
Wiedza na wyciągnięcie ręki
Autorzy projektu przewidują szeroki dostęp do wyników swoich badań poprzez uruchomienie i rozbudowę internetowego portalu, poświęconego zjawisku polonizacji, gdzie odbiorcy znajdą efekty badań naukowych, realizowanych przez fundację Normalna Kultura. W portalu obok publikacji naukowych i popularno-naukowych w formie PDF internauci będą mogli zapoznać się również z ciekawymi materiałami o formie infografik, popularyzatorskich filmów biograficznych, sprawdzić swoją wiedzę grając w gry edukacyjne, zaś specjaliści z różnych dziedzin będą mogli dołączyć się do dyskusji nad historią polonizacji na forum dyskusyjnym. Twórcy projektu zaplanowali również inne formy upowszechniania treści projektu działalność w mediach społecznościowych.
***
Artykuł powstał w ramach projektu fundacji Normalna Kultura Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt realizowany jest ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa.
Fundacja Normalna Kultura
