Jan Żaryn, „Taniec na linie nad przepaścią” [recenzja]

Wydana w 2011 r. książka prof. Jana Żaryna pt. „Taniec na linie nad przepaścią” do dziś pozostaje podstawową pozycją ukazującą powojenne losy żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej NSZ, wywodzących się ze środowiska OP-ONR.

Profesor Jan Żaryn jest stosunkowo znanym i rozpoznawalnym naukowcem oraz publicystą zajmującym się głównie historią XX wieku. Duży nacisk w swych badaniach kładzie na dzieje Kościoła w Polsce, ale nie ucieka także od zagadnień związanych z dziejami polskich przedwojennych obozów politycznych – głównie prawicy narodowo-katolickiej. Taniec na linie nad przepaścią jest niejako wynikiem tych pogłębionych o wnikliwą kwerendę źródłową zainteresowań naukowych. Autor przybliża w swoim opracowaniu dzieje emigracji tajnej Organizacji Polskiej, wymarsz z kraju kontrolowanej przez nią Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych i losy jej żołnierzy na uchodźstwie. Sam autor zaznaczył we wstępie, że „opracowanie jest […] kontynuacją historii opowiedzianej przez Wojciecha J. Muszyńskiego w pracy Duch Młodych. Od rewolty studenckiej do konspiracji niepodległościowej. Obóz Narodowo-Radykalny i Organizacja Polska (1934-1944) […]” (s. 15).

>>Czytaj także: Brygada Świętokrzyska NSZ: Władysław Marcinkowski „Jaxa”

Organizacja Polska była utajoną, hierarchiczną strukturą skupiającą młode pokolenie – głównie warszawskich – narodowców, którzy po rozwiązaniu przez Sanację Obozu Wielkiej Polski podjęli decyzję o samodzielnej działalności, niezależnej od pokolenia tzw. „starych” skupionych głównie w Stronnictwie Narodowym. „Młodzi”, oprócz działalności tajnej, utworzyli jawną ekspozyturę pod szyldem Obozu Narodowo-Radykalnego, który bardzo szybko został zdelegalizowany, a jego twórcy i działacze trafili do obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Tam narastał konflikt, który doprowadził do rozłamu organizacji i odejścia Bolesława Piaseckiego i jego zwolenników, którzy następnie utworzyli Ruch Narodowo-Radykalny. Obie organizacje działały aż do września 1939 r., tuż przed którym zdecydowanie osłabła ich aktywność. Po wybuchu wojny, w środowisku OP podjęto decyzję o utworzeniu organizacji zbrojnej pod szyldem Związek Jaszczurczy, który następnie – po połączeniu z częścią oddziałów NOW w 1942 r. – został przemianowany na Narodowe Siły Zbrojne. W ramach tej formacji utworzono w sierpniu 1944 r. Brygadę Świętokrzyską, która rozpoczęła swój słynny marsz na Zachód i ostatecznie nawiązała kontakt z wojskami amerykańskimi. Wielu żołnierzy zostało skierowanych do służby w Kompaniach Wartowniczych, a w latach 50. przedostała się do Francji gdzie na ich bazie powstało emigracyjne stowarzyszenie „Ogniwo”. Po kilku latach wielu członków stowarzyszenia – byłych żołnierzy NSZ – rozjechało się po świecie tworząc skupiska polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i wielu innych państwach świata. To właśnie ich losy opisał w Tańcu na linie nad przepaścią prof. Jan Żaryn.

>> Czytaj także: Rocznica wyzwolenia obozu koncentracyjnego dla kobiet przez Brygadę Świętokrzyską NSZ

Opracowanie składa się ze 181 stron tekstu kreślonego językiem lekkim, przystępnym i wciągającym, któremu daleko do sztampowej i schematycznej narracji. Praca opatrzona jest rozbudowanym aparatem naukowym. Liczne przypisy, w których Żaryn odwołuje się do bardzo wielu źródeł i do bogatej literatury przedmiotu ukazują niepodważalny kunszt badacza. Książka składa się ze wstępu, zakończenia i dwunastu rozdziałów opartych na chronologii dziejów Organizacji Polskiej choć niektóre rozdziały są niejako przedmiotowym uzupełnieniem kolejności zdarzeń historycznych, przykładowo: Ośrodek w Ratyzbonie czy Operacja kryptonim „Sudety”. Należy docenić niezwykle rozbudowany Aneks, w którym czytelnik znajdzie fragmenty dziennika Bolesława Kempy (żołnierza Brygady Świętokrzyskiej NSZ), Dziennik Stefana Władyki (żołnierza Brygady Świętokrzyskiej NSZ), wspomnienia Jerzego Olgierda Zawiszy-Iłłakowicza (żołnierza NSZ, członka OP, kluczowej postaci w powojennych dziejach Brygady Świętokrzyskiej i Organizacji Polskiej), schemat struktury Organizacji Polskiej i bardzo bogaty wybór zdjęć przedstawiających postaci żołnierzy NSZ, skany dokumentów, maszynopisów, artykułów, mapy, zdjęcia odznak, naszywek itp.

>>Czytaj także: 69. rocznica Marszu na Zachód Brygady Świętokrzyskiej NSZ

Wszystko to sprawia, że Taniec na linie nad przepaścią jest pozycją o wysokiej wartości poznawczej. Wypełnia ona pewną lukę w polskiej historiografii, która jest stosunkowo bogata jeśli chodzi o dzieje Narodowych Sił Zbrojnych, jednak do tej pory brakowało opracowania poświęconego powojennym losom żołnierzy tej formacji rozsianych na emigracji. Bogata baza źródłowa niewątpliwie jest wielkim atutem tej pracy, jednak jeśli chodzi o odtwarzanie niuansów dziejów i struktury Organizacji Polskiej autor opiera się głównie na materiałach wywiadu PRL-owskiego co może (ale nie musi) nieco zacierać prawdę o tej organizacji. Jest to jednak podyktowane – co autor sam wielokrotnie podkreśla – tajnym charakterem opisywanej organizacji, którą działacze zachowali przez dziesiątki lat i nawet w bezpośredniej rozmowie z autorem zasłaniali się złożoną przysięgą. Niemniej konfrontacja materiałów komunistycznych z istniejącymi wspomnieniami działaczy i innymi źródłami pozwala przybliżyć czytelnikowi dzieje tych zapomnianych dziś ludzi.

>>Czytaj także: Brygada Świętokrzyska – między młotem, a kowadłem

Książkę Jana Żaryna z całą pewnością warto polecić nie tylko zawodowym historykom, ale także osobom amatorsko interesującym się dziejami polskich ruchów politycznych XX wieku. Przystępność języka i bogata baza źródłowa są połączeniem zapewniającym czytelnikowi ciekawą lekturę na długie godziny.

 >>Czytaj także: Narodowe Siły Zbrojne – 71 lat historii

Autor: Jan Żaryn

Tytuł: „Taniec na linie nad przepaścią”. Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach 1945-1955.

Wydawca: Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2011.

Liczba stron: 367

SPIS TREŚCI

• Wstęp
• Organizacja Polska
• Przed wymarszem
• Organizacja Polska w kraju (1945–1947)
• Marsz Brygady Świętokrzyskiej
• Skoczkowie i ich losy
• W stronę generała Andersa
• Polskie Kompanie Wartownicze
• Ośrodek w Ratyzbonie
• Organizacja Polska na wychodźstwie
• Stowarzyszenie „Ogniwo”
• Operacja kryptonim „Sudety”
• Sprawa „Bohuna”
• Zakończenie
• Aneks
  • Fragmenty dziennika Bolesława Kempy
  • Dziennik Stefana Władyki
  • Wspomnienia Jerzego Olgierda Zawiszy-Iłłakowicza
  • Wykaz skrótów
  • Bibliografia
  • Schemat organizacji „Organizacja Polska” – (OP)
  • Indeks

Fot.: ipn.gov.pl