1 lipca 2016 roku przypada 447. rocznica zawarcia unii lubelskiej – pierwszej realnej unii Królestwa Polskiego oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Unia zawarta w Lublinie 1 lipca 1569 roku wywarła wielki wpływ na kształt i dzieje polsko-litewskiego Imperium. O genezie unii lubelskiej, jej skutkach oraz alternatywnej wizji dziejów Rzeczypospolitej bez jej zawierania rozmawiał z nami dr hab. Arkadiusz M. Stasiak z KUL.
Dariusz Wajs: Co kierowało Zygmuntem Augustem, gdy zawierał unię lubelską? Jaka była geneza unii?
Arkadiusz M. Stasiak: Ważnym powodem zawarcia unii realnej pomiędzy Koroną Polską a Wielkim Księstwem Litewskim były obawy Litwinów przed konfrontacją z szybko rosnącym w siłę Państwem Moskiewskim cara Iwana Groźnego. Zygmunt August doskonale zdawał sobie sprawę z tego zagrożenia. Wiedział, że samo Wielkie Księstwo Litewskie nie zdoła się obronić przed agresją Moskwy. A bez szybkich i stanowczych działań bezpotomna śmierci króla oznaczałaby rozpad unii personalnej i właśnie osamotnienie Litwy w wojnie ze wschodnim sąsiadem.
Dlaczego zawarto ją w Lublinie?
Lublin był miejscem podejmowania ważnych dla Polski i Litwy decyzji. Sejm z roku 1569 nie był pierwszym spotkaniem parlamentu w mieście nad Bystrzycą. Pierwszy sejm polski zebrał się w kozim grodzie w styczniu 1506 roku, kolejne w latach 1554 i 1566. Ważne było również położenie geograficzne miasta dogodne tak dla Polaków, jak i dla Litwinów.
Co o unii realnej sądzili Polacy, a co Litwini?
Polska magnateria dążyła do ekspansji gospodarczej na żyzne tereny Rusi należące w tym czasie do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Unia taką ekspansję umożliwiała. Szlachta litewska dążyła do wydobycia się spod dominacji magnaterii i zdobycia takich samych przywilejów, jakie miała szlachta polska. Ten postulat też był realizowany dzięki zawarciu unii realnej. Natomiast magnaci litewscy byli przeciwnikami unii z obawy utraty swojej pozycji politycznej w Wielkim Księstwie. Dlatego próbowali oni zerwać sejm nie wyrażając zgody na przyłączenie do Korony Podlasia, Wołynia i Rusi (późniejszej Rusi Koronnej).
Jakie korzyści unia niosła dla Polaków, a jakie dla Litwinów?
Dla polskiej magnaterii, a częściowo też szlachty, szczególnie mazowieckiej, korzyścią była możliwość ekspansji polityczno – gospodarczej na tereny Rusi. Połączenie dwóch państw, Polski i Litwy w jeden organizm polityczny oznaczało prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej przez wspólnego króla. Z tego wynikało zaangażowanie Polski w wojnę z Moskwą. Dla Litwinów był to ratunek przed niechybną moskiewską ekspansja.
W pańskiej książce dot. Lublina (Miejskość i szlacheckość. Kontrfaktyczna interpretacja nowożytnej historii Lublina) zaprezentował Pan także negatywne skutki zawarcia unii lubelskiej dla Lublina i Rzeczypospolitej. Rewidują one ogólny ogląd unii lubelskiej w historiografii i społecznym odbiorze. Może je Pan przybliżyć naszym czytelnikom?
Porozumienie (tj. unia polsko-litewska) zapewniło wzrost bezpieczeństwa Litwy, ale jednocześnie „przesunęło” na wschód punkt ciężkości priorytetów polityki międzynarodowej Rzeczypospolitej. Akt jednostronnej inkorporacji Rusi sprawił, że Polska stała się nagle odpowiedzialna za słabo zaludnione tereny. Przestrzenie pod względem etnicznym przynależne do kultury Rusi. Rzeczypospolitej nigdy nie udało się zagospodarować Dzikich Pól leżących na skraju federacyjnego państwa.
Inkorporacja ziem południoworuskich oznaczała wciągnięcie Polski w długotrwałe i katastrofalne konflikty z Moskwą. Oznaczała narażenie na realny, jako się okazało już po latach, konflikt z Imperium Otomańskim. Sam akt unii lubelskiej pociągnął za sobą zaangażowanie Polski w militarną rywalizację o Inflanty. Konflikt toczony był nie tylko z Moskwą, ale także z Szwecją i Danią. Ta pospieszna inkorporacja wygenerowała wreszcie krwawy, wyniszczający konflikt wewnętrzny wywołany buntami kozackimi, jakie regularnie wybuchały na południowo–wschodnich krańcach ziem koronnych już od końca XVI wieku.
Wydaje się zatem, że w perspektywie długiego trwania unia z Litwą, a szczególnie inkorporacja terenów południoworuskich była politycznym błędem, była początkiem procesu, który doprowadził do końca świetności Państwa Polskiego.
Jak mogły potoczyć się dzieje Rzeczypospolitej bez unii lubelskiej?
Jeżeli nie doszłoby do zawarcia realnej unii polsko–litewskiej w Lublinie to prawdopodobnie koronę polską przejęliby Habsburgowie. Wydaje się, że w zmiennych warunkach geopolitycznych Moskwa podbiłaby Wielkie Księstwo Litewskie jeszcze w XVI wieku. Pozostaje kwestia otwarta, jak długo, używając rousseauwskiej terminologii, Rosja trawiłaby ziemie litewskie i ruskie. Czyli jak długo panował by pokój na wschodniej granicy Polski. Sądzę, że byłby to proces długotrwały.Bez zawiązania unii polsko–litewskiej nie wytworzyłby się sarmatyzm, jako idea eksponująca mityczną jedność wieloetnicznej szlachty w Rzeczypospolitej, jej dominującą rolę polityczną w państwie i idea uzasadniającą ekspansję na wschód. Fakt ten zbliżyłby polską kulturę do zachodnioeuropejskich wzorów. Pod dominacją Habsburgów także ustrój państwa polskiego byłby zbliżony do rozwiązań zachodnich. Ważną rolę w tym państwie odgrywałoby zapewne zmodernizowane i silne mieszczaństwo, ale nadal decydujący wpływ na państwo miałaby szlachta. Wpływem tym musiałby się jednak dzielić z silna władzą królewską. Z dzisiejszej perspektywy cywilizacyjny wybór zebranych na zamku lubelskim szlacheckich parlamentarzystów był klarowny – albo imperium na pół wieku i potem długa agonia, albo średniej wielkości zmodernizowane na zachodni wzór państwo. W roku 1569 w Lublinie wybrano pierwsze rozwiązanie.
Dziękuję za rozmowę
Arkadiusz Michał Stasiak, dr hab. historii, adiunkt w Instytucie Historii KUL. Historyk i kulturoznawca. Autor wielu publikacji m.in. Ideał monarchy w pismach Marcina Kromera (2003), Patriotyzm w myśli konfederatów barskich (2005) czy Miejskość i szlacheckość. Kontrfaktyczna interpretacja nowożytnej historii Lublina (2012) i Teoria władzy monarszej czasów stanisławowskich. Studium idei (2015). Jego ostatnią publikacją jest książka, wydana wspólnie z D. Wajsem i M. Czornakiem, Podróże kulturowe (2015).
Czytaj również: 1 LIPCA 1569 ROKU ZAWARTO UNIĘ LUBELSKĄ – CZYM BYŁA?
