Inteligencja była jednym z najważniejszych „wrogów” każdego systemu totalitarnego. Represje wymierzone w inteligencję przeprowadzano w każdym większym ośrodku akademickim, ale także i w małych miastach, gdzie tej inteligencji było niewiele. Taka była geneza Sonderaktion Lublin, której rocznicę właśnie teraz obchodzimy.
Odilo Globocnik
SS-brigadenfurher Odilo Globocnik został na początku listopada 1939 roku szefem policji i gestapo dystryktu lubelskiego Generalnego Gubernatorstwa. Lublin z racji istnienia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz stojącego na wysokim poziomie kształcenia średniego szczebla był idealnym miejscem, podobnie jak Kraków (Sonderaktion Krakau kilka dni wcześniej) by Niemcom udało się spacyfikować lokalną inteligencję. Okazją do rozpoczęcia akcji były inauguracja sprawowania urzędu przez Globocnika (9 listopada 1939) i zbliżające się Święto Niepodległości 11 listopada. Początek okupacji niemieckiej w Lublinie zapowiadał się podobnie jak okupacja austriacka 1915-1918, bowiem otwarto teatry, pozwolono wydawać polskie gazety. Jednak od października 1939 roku zaczęły się aresztowania ludzi znaczących dla Lublina m.in. aresztowano wojewodę Jerzego de Tramecourt, którego zamordowano w niejasnych okolicznościach.
Sonderaktion Lublin
Nazwa akcji SS i gestapo na terenie Lublina i okolic została zaczerpnięta od wspomnianej akcji eksterminacji krakowskiej inteligencji. Niemcy i Globocnik jakoś specjalnie jej nie wyróżniali nazwą, dopiero powojenni historycy widząc analogie w postępowaniu okupanta z akcją krakowską, użyli jej nazwy. Akcję rozpoczęto w dniu 9 listopada 1939 roku. Celem stali się duchowni, nauczyciele lubelskich szkół, prawnicy oraz profesorowie młodego KUL. Zbliżało się także Święto Niepodległości, co wzmogło inwigilację ludności przez SS i gestapo. W dniu rozpoczęcia Sonderaktion zostali aresztowani m.in. ks. Antoni Szymański, rektor KUL oraz profesor tejże uczelni ks. Zdzisław Goliński (późniejszy biskup pomocniczy lubelski i biskup częstochowski) . Wśród aresztowanych byli członkowie lubelskiej palestry m.in. Stanisław Była-prezes Sądu Okręgowego, Bolesław Sekutowicz, Prezes Sądu Apelacyjnego oraz aresztowano wszystkich wiceprezesów obu sądów. Zorganizowano „naradę” nauczycieli w Banku Rolnym i wszystkich jej uczestników podstępnie aresztowano. Z gabinetów i sal Liceum im. Jana Zamoyskiego wyciągnięto nauczycieli i aresztowano.
11 listopada aresztowano profesorów KUL m.in. prof. W. Karaszkiewicza. 15 listopada zlikwidowano lubelskie kuratorium oświaty, a dwa dni później zamknięto KUL (gmach pełnił od tego czasu funkcję koszar i szpitala), a 60 studentów aresztowano. Także 17 listopada SS i Gestapo wtargnęło do gmachu kurii biskupiej pod zarzutem ukrawania broni. Aresztowano biskupa lubelskiego Mariana Leona Fulmana i jego biskupa pomocniczego Władysława Gorala. Aresztowano także wszystkich obecnych w gmachu kurii księży w liczbie 14. W końcu listopada zamknięto konwikt księży na KUL i aresztowano jego dyrektora ks. Stanisława Wojsę. 25-27 listopada to kolejne aresztowania nauczycieli. 25 stycznia 1940 roku aresztowano 23 kapucynów, a 2 lutego 43 jezuitów.
Akcję przeprowadzono także w Chełmie, Łęcznej i innych miastach. 15 listopada 1939 roku aresztowano kluczowe postaci podlubelkiej Kamionki za zorganizowanie patriotycznych uroczystości z okazji 11 listopada..
Los aresztowanych
Ofiary Sonderaktion Lublin traktowano różnie. Biskupów Gorala i Fulmana skazano w pokazowym procesie pierwotnie na karę śmierci. Naciski Watykanu sprawiły, że zamieniono je na dożywocie. 3 grudnia obu biskupów i 11 duchownych KL wysłano do Sachsenhausen. Po 2, 5 miesiąca biskupa Fulmana zwolniono i osadzono w areszcie domowym w Nowym Sączu, a biskup Goral został zamęczony w obozie w styczniu 1945 roku (jest czczony jako błogosławiony katolicki). Ogranizowano liczne egzekucje (23 grudnia 1939 przy starym na Kalinowszczyźnie, 6 stycznia-zginęli m.in.. proboszcz i wikariusz parafii w Kamionce, wójt gminy Kamionka, nauczyciele, aptekarz; 7 stycznia, od 29 czerwca do 15 sierpnia 1940 ok. 450-500 aresztowanych rozstrzelano w Rurach Jezuickich pod Lublinem.
Upamiętnienie ofiar Sonderaktion
Cześć ofiarom akcji można oddać m.in. w Muzeum na Zamku Lubelskim, w Muzeum Martyrologii ‚pod Zegarem”. Ofiarom egzekucji z 23 grudnia 1939 roku jest poświęcony pomnik przy starym kirkucie na Kalinowszczyźnie.
Bibliografia:
Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa 2009; Marczuk J., Straceni w Noc Wigilijną. Lublin 23 XII 1939. Lublin 2000; Teatr NN.
Fot.: Wikimedia/Szater
Czytaj również: CO POLACY SĄDZĄ O POLICJI? TO BADANIE NIE POZOSTAWIA WĄTPLIWOŚCI
