Językoznawca: bardziej polski jest „dar”, niż „prezent”

Zapożyczone słowo „prezent” związane jest z publiczną prezentacją otrzymanego „daru”, który stał się rdzeniem wielu innych polskich słów, a „pastorałka”, poprzez nawiązania do lokalności, jest bliższa polskiej kulturze, niż „kolęda” – wskazuje dr Kinga Wąsińska z Uniwersytetu Śląskiego.

Językoznawczyni z Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Śląskiego na piątkowym spotkaniu z dziennikarzami mówiła o pochodzeniu i znaczeniu takich słów, jak prezent, choinka czy kolęda. Nawiązała przy tym do niektórych zwyczajów i tradycji, związanych z świętami Bożego Narodzenia.

Jak wyjaśniała, słowo „prezent” pojawia się najwcześniej w literaturze angielskiej: w XI w. taki prezent, czyli dar lenny, otrzymuje w niej publicznie Wilhelm Zdobywca. „To, co w tych prezentach, też starofrancuskich i jakie znamy jeszcze ze średniowiecznej łaciny, było istotne, to właśnie czynność pokazywania publicznie reakcji na otrzymany dar” – wyjaśniła dr Wąsińska.

„No i właśnie ten +dar+ to jest nasz polski element – dar związany z dawaniem. I na tym rdzeniu opierają się nasze polskie wyrazy na prezent, czyli: podarek, podarunek, ale też darowizna, datek, a wcześniej dań” – zaznaczyła.

„Co może być ciekawe – na tym samym rdzeniu prasłowiańskim oparte są takie wyrazy, jak: +darmo+, choć ten jest odległy w perspektywie prezentów świątecznych, czasem też +podatek+ od prezentu można zapłacić. Bliższe codzienności są: +sprzedawać+, +wydawać+, a to wszystko, by prezent był: +udany+ – to ten sam rdzeń – i aby nikt przy choince nie musiał +udawać+” – mówiła Wąsińska.

Przypomniała przy tym, że choinka przywędrowała do Polski w pierwszej połowie XIX w. – najpierw znalazła się w miastach, szczególnie w domach niemieckich, w zaborze pruskim. Wcześniej takie drzewka w domach strojono w Alzacji, od XVI w. Na polskiej wsi początkowo 25 grudnia przyozdabiano świętymi obrazami i właśnie iglastymi gałązkami wejścia do domów, czy do obór.

„One z jednej strony symbolizowały nadzieję, ale z drugiej strony były drzewem magicznym, które miało mówić o płodności, o żyzności, miały być dobrą wróżbą na kolejny rok. W najbiedniejszych domach zamiast zielonych gałęzi nieraz stawiano w kątach snopki siana” – mówiła językoznawczyni.

Jak zaznaczyła, choć teraz w domach jako choinki służą różne gatunki drzew iglastych, dawniej nazywane w Polsce „choinką” były jodły lub świerki. Same gałązki rozrosły się z czasem do znacznych rozmiarów i były przyozdabiane orzechami (miały zapewnić dobrobyt), jabłkami (kojarzącymi się z drzewem życia) i łańcuchami (symbolizującymi więzy rodzinne).

Z wejść do chat czy obór ozdabiane gałęzie czy wręcz ścięte fragmenty choinek przeniesiono ze względów praktycznych do wnętrz – i zawieszano pod stropami. „Taka zawieszona do góry nogami choinka miała nazwę: podłaźniczka, a wiązała się ze zwyczajem przyjmowania gości właśnie w okresie świątecznym, czyli podłazinami” – przypomniała językoznawczyni.

Zastrzegła, że początkowo podłaziny miały miejsce tylko przez dwa dni: 25 grudnia i 1 stycznia. Podłaźniczka była symbolem przywitania gościa, a domownikom miała zapewnić zdrowie, szczęście, miłość i pomyślność. Miała też znaczenie dla panien na wydaniu, ponieważ to one szczególnie czekały na gościa, który symbolizował im szybkie i udane małżeństwo; często również tego dnia panowie przychodzili na konkury.

Z podłazinami związana jest też „kolęda”, która ok. XIII w. miała charakter życzeń noworocznych przynoszonych wraz z podarkami, a w końcu przeistoczyła się w pieśń wysławiającą narodzonego Jezusa. Występuje też jej nazwa: „pastorałka”, silnie osadzająca tłumaczone z łaciny czy z języka czeskiego obcojęzyczne kolędy w polskiej kulturze.

„Tam, gdzie była grota, pojawiała się stajenka, wszystkie imiona były zmienione, np. na Jaśka, pojawiały się elementy pasterskie” – wyjaśniała językoznawczyni. „Były też rotuły, czyli małe utwory religijne, były też kantyczki, natomiast sama kolęda, najstarsza zanotowana, pochodzi z 1424 r. i jej tytuł to: +Zdrów bądź królu anielski+” – dodała.

Jak zaznaczyła, jednymi z najbardziej uczuciowych kolęd są te, które kontynuują zwyczaj jasełkowego kołysania Dzieciątka, jak „Gdy śliczna panna”, albo „Lulajże, Jezuniu”.

„Najstarszy rękopis tej drugiej kolędy zawiera czternaście zwrotek i był stworzony w dwóch wersjach: kobiecej i męskiej. Ta kobieca jest bardziej czuła, pełna zdrobnień, sygnałów uciszania: +lili, lili+, czy +cyt, cyt+. Natomiast wersja męska jest bardziej radosna: przybywają pasterze, z darami, instrumentami – i tam nie ma mowy o uciszaniu” – podkreśliła dr Wąsińska.(PAP)

Źródło: Serwis Nauka w Polsce – www.naukawpolsce.pap.pl, Autor: Mateusz Babak