Po agresji Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 roku, stosunki dyplomatyczne między tymi państwami zostały zerwane. Wówczas strona radziecka skierowała notę, w której stwierdzała zaprzestanie istnienia państwa polskiego. Wobec napaści Hitlera na ZSRR w 1941 roku, pojawiła się szansa na wznowienie stosunków dyplomatycznych, czego rezultatem był tzw. układ Sikorski – Majski z 30 lipca 1941 roku.
Głównym inicjatorem przywrócenia stosunków dyplomatycznych między Polską a Związkiem Radzieckim była Wielka Brytania. Chciała ona w ten sposób utworzyć jak najsilniejszą koalicję antyhitlerowską. Pierwsze rozmowy były przeprowadzane 5 lipca 1941 roku, przy udziale przedstawiciela brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Aleksandra Cadogana. Jednak już wcześniej, w czerwcu 1940 roku, Sikorski sondował możliwości utworzenia armii polskiej w ZSRR za pośrednictwem Wielkiej Brytanii.
Wojna na wschodzie
Agresja Hitlera na Związek Radziecki z 22 czerwca 1941 roku, zmieniła sytuację polityczną w Europie. Zerwany został sojusz III Rzeszy i ZSRR, do czego dążyła Wielka Brytania, a brytyjski premier Winston Churchill zapewnił, że udzieli Związkowi Radzieckiemu wszelkiej pomocy. Stawiało to w trudnej sytuacji stronę polską, która musiała dążyć do porozumienia ze wschodnim sąsiadem. Pierwsze spotkanie gen. Władysława Sikorskiego i ambasadora radzieckiego w Wielkiej Brytanii Iwana Majskiego odbyło się 5 lipca 1941 roku. Wówczas uznano za niebyłe traktaty niemiecko – radzieckie z 1939 roku, jednak nie podjęto żadnych rozmów na temat granic. Kolejne spotkania również nie przyniosły rozstrzygnięć. Jednak Sikorski, chcąc jak najszybciej uratować Polaków represjonowanych w Związku Radzieckim, zdecydował się w końcu na podpisanie układu.
Układ Sikorski – Majski
Układ został podpisany 30 lipca 1941 roku. Trzech członków Rządu RP podało się na skutek tej decyzji do dymisji, nie poparł jej również prezydent Władysław Raczkiewicz. Uznano, że traktaty niemiecko – radzieckie z 1939 roku utraciły swoją moc oraz przywrócono stosunki dyplomatyczne pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim. Ponadto oba państwa zadeklarowały wspólną walkę przeciwko III Rzeszy, a w ZSRR miała zostać utworzona armia polska. Do układu dołączono również tajny protokół, w którym znalazło się sformułowanie, że ZSRR udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, którzy są obecnie pozbawieni swobody na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Rad bądź jako jeńcy wojenni, bądź z innych odpowiednich powodów.
Konsekwencje układu
Podpisanie układu Sikorski – Majski doprowadziło do kryzysu gabinetowego w rządzie Władysława Sikorskiego. Dopiero pod naciskiem rządu brytyjskiego udało się uspokoić sytuację. Podczas wizyty Sikorskiego w Moskwie, ustalono liczebność armii polskiej na 150 tysięcy żołnierzy i dopiero po osiągnięciu tej liczby miała ona zostać wprowadzona do walki. Nadmiar poborowych miał zostać ewakuowany do Iranu. Strona radziecka pomijała milczeniem pytania o oficerów, którzy już w 1940 roku zostali zamordowani. Nie udało się rozstrzygnąć sprawy przyszłej granicy polsko – sowieckiej. Armia polska pod dowództwem gen. Władysława Andersa została wprawdzie utworzona, jednak nie otrzymywała należytego zaopatrzenia i wyposażenia. W końcu, 31 lipca 1942 roku, opuściła ona terytorium Związku Radzieckiego i wymaszerowała do Iranu. Pogarszające się stosunki dyplomatyczne między Polską i Związkiem Radzieckim znalazły swoje apogeum 13 kwietnia 1943 roku, kiedy to władze niemieckie podały informację o znalezieniu w Katyniu grobów zamordowanych polskich oficerów. Gen. Sikorski poprosił Międzynarodowy Czerwony Krzyż o wyjaśnienie tej sprawy, co Stalin uznał za akt wrogości. 25 kwietnia ZSRR zawiesił stosunki dyplomatyczne z Polską. Ich przywrócenie zostało uzależnione od odstąpienia przez Polskę od polityki antyradzieckiej oraz uznania granicy przebiegającej wzdłuż tzw. linii Curzona.
Czytaj także: 17 lat temu w Warszawie zmarł Zbigniew Herbert
Fot.: Podpisanie układu Sikorski – Majski/commons.wikimedia.org
