Wydarzenia ostatnich miesięcy na Ukrainie, a w szczególności na Krymie skłaniają do pochylenia się nad historią rosyjskiej idei imperialnej oraz nad motywami ekspansji władców Moskwy z różnych okresów.
Na początku definicja encyklopedyczna – „idea imperialna” czyli pojęcie dotyczące konkretnej polityki, sfery wyobrażeń i twierdzeń, mogących być podstawą przedsięwzięć politycznych. Przykładowo ideą imperialną Europy było od Karola Wielkiego aż do niemieckich cesarzy XIX wieku przedłużenie trwania Imperium Rzymskiego. Państwowe ideologie powstały w obliczu terytorialnego rozszerzenia się organizmów politycznych poddanych scentralizowanej władzy monarszej, co postępowało od początku nowożytności.
Rodząca się w XV i XVI wieku rosyjska idea imperialna była ściśle związana z autokratyczną formą rządów i scentralizowanym aparatem państwowym. Jako pierwszy wyraz jej dał w konkretnych działaniach Iwan III, który mianował się c a r e m(1465). Ten właśnie władca zrzucił jarzmo tatarskie i zaczął marsz ku niepodległemu Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Dało to podłoże do powstania idei Trzeciego Rzymu, którym miała być Moskwa po upadku drugiego, czyli Konstantynopola w 1453 roku. Twórcą owej teorii prawdopodobnie był mnich Fiłofiej, zawarł on ścisłe uzasadnienie nieograniczonej władzy carów moskiewskich w swych pismach. Konstantynopol miał upaść przez słabe rządy cesarza, przez walki wewnętrzne i wyrywanie sobie władzy przez możnych oraz osłabianie pozycji monarchy. Od początku niezmiennym składnikiem idei było też prawosławie jako jedyna prawdziwa wiara i religia państwowa.
Czytaj także: Geostrategia, czas na radykalne zmiany
Spełnieniem założeń idei Trzeciego Rzymu było niewątpliwie małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog, spokrewnioną z ostatnią dynastią cesarzy bizantyjskich. Oczywiście do ideologii musiał być też dorobiony zbiór legend: o rzymskim pochodzeniu panującej dynastii Rurykowiczów, o św. Andrzeju, starszym bracie św. Piotra, który miał pochodzić z Rusi i wiele innych.
Wiek XVI przyniósł zrealizowanie teoretycznych założeń ustroju państwowego opisanych przez piewców „Trzeciego Rzymu” – za panowania Iwana IV Groźnego dokonano scentralizowania i wzmocnienia władzy cara, pozycję Rurykowicza można było porównać do pozycji króla w europejskiej monarchii absolutnej. Metropolita Makary – lider intelektualnej elity moskiewskiej, stworzył monumentalną pracę historyczno-religijną zawierającą wątki idei imperialnej. Zgromadził wokół siebie krąg intelektualistów, który przyczynił się do rozwoju idei.
Ideologia oczywiście ewoluowała. I tak w XVII wieku, po trudnym okresie Wielkiej Smuty i dymitriad powstał zamysł włączenia Rusi w nurt polityki europejskiej a w dalszej perspektywie – ekspansji na zachód. Piotr Wielki przemierzył Europę wzdłuż i wszerz zanim zaczął reformować Państwo Moskiewskie na jej wzór. Ułożył również plan modyfikacji idei imperialnej tak, aby wdrożyć do niej konieczność ekspansji. Koncepcję Trzeciego Rzymu zastąpiła koncepcja stworzenia nowoczesnej, potężnej monarchii absolutnej na wzór europejski, a w przyszłości przewyższającej siłą Europę. Niestety zbiegło się to ze słabością Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co miało w zbliżającym się XVIII stuleciu opłakane skutki dla państwa naszych przodków.
W tytulaturze Piotra Wielkiego wyznacznikiem nowych aspiracji była zmiana tytułu z cara na imperatora(cesarza). Władca ten wyznaczył drogę swoim następcom. Z brawurą i rozmachem podążyła nią dopiero Katarzyna II, która ustawiła na tronie Rzeczypospolitej swojego kochanka Stanisława Augusta a następnie po trzech rozbiorach, do spółki z Austrią i Prusami zakończyła istnienie państwa polsko-litewskiego.
Następny etap to kolejna modyfikacja idei imperialnej – dodanie do niej świadomości narodowej. Po wojnach Napoleońskich, po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, tak jak u większości narodów Europy w tamtym okresie, tak i u Rosjan tworzyła się powoli świadomość własnej odrębności etnicznej i historycznej. To również czas narodzin rosyjskiego nacjonalizmu.
Na wymogi ideologii komunistycznej ukuto termin „wielka rodzina narodów radzieckiech”, całkowicie zidentyfikował ją z rosyjską ideą imperialną Stalin, któremu jako Gruzinowi, bardzo odpowiadała taka forma. Dowodził, że narodom nie są potrzebne odrębne państwa, wolność i suwerenność gwarantuje im przecież Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Następcy Stalina nie kwestionowali idei imperialnej, najlepiej objawia się ona w tzw. doktrynie Breżniewa o ograniczonej suwerenności, przełożonej na polityczny pragmatyzm w roku 1956 na Węgrzech czy w Czechosłowacji w 1968.
Obecnie rosyjska idea imperialna przeżywa kolejną ewolucję – odrzuciła niedawno hasła socjalistycznego internacjonalizmu, ale jak pokazują nam ostatnie lata i miesiące, idea wciąż żyje i ma się dobrze. Po wystąpieniu zbrojnym w Gruzji w 2008 roku, nastąpiła kolej Ukrainy i Krymu. Elita polityczna Federacji Rosyjskiej zapewne nie ma jeszcze jasno sprecyzowanych założeń zmodyfikowanej idei imperialnej, lecz jedno jest pewne – jej głównym elementem będzie ekspansja, jak widzimy po przykładach z ostatnich lat i miesięcy – w różnych kierunkach. Jak zamiary Władimira Putina mają się do geopolitycznych realiów to już inna sprawa, jednak pamiętajmy, że zajęcie przez wojsko rosyjskie Krymu nie jest byle fanaberią szalonego nowoczesnego cara, lecz ma głębokie uzasadnienie historyczne i ideologiczne oparte na ponad 500-letnich doświadczeniach władców moskiewskich.
Źródło – J. Serczyk, „Idea imperialna – rosyjska ideologia historyczna. Przegląd problematyki” w: „Europa Orientalis”, 1996, s. 323-333.
