Fundacja Normalna Kultura od 2022 roku realizuje projekt pt. Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt realizowany jest ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa.
Projekt jest efektem prowadzonych od kilku lat przez fundację Normalna Kultura badań własnych. Badania te są realizowane w ramach wieloletniego programu fundacji pt. Fascynująca Kultura. Podstawowe pytanie badawcze tego programu dotyczy przyczyn atrakcyjności polskiej kultury dla osób obcego pochodzenia, zwłaszcza w okresie, gdy była ona pozbawiona mecenatu państwowego.
Polonizacja i fascynująca kultura polska. Co do niej przyciągało obcokrajowców?
Wiek XIX był okresem formowania się nowoczesnego narodu polskiego. Uprzemysłowienie ziem polskich, zmiany prawne, które nastąpiły po upadku powstania styczniowego – obok szeregu innych czynników – spowodowały zmianę sposobu myślenia o narodzie. Pojęcie to zaczęto odnosić także do niższych warstw społecznych, które także stopniowo zaczęły utożsamiać się z narodem polskim. Był to proces długotrwały, kontynuowany jeszcze w XX wieku. W literaturze przedmiotu, zwłaszcza w starszych publikacjach określany jest najczęściej jako budzenie się świadomości narodowej.
Jednocześnie w okresie zaborów, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku miał miejsce proces polonizowania się mniejszości. Dotyczy to zarówno największej i posiadającej najdłuższe związki z ziemiami polskimi mniejszości żydowskiej, Niemców, których imigracja na ziemie polskie nasiliła się od drugiej połowy XVIII wieku i miała przede wszystkim powody ekonomiczne jak i – choć w mniejszym zakresie – Rosjan, obecnych na ziemiach polskich w wyniku zaborów czy innych grup wyznaniowych, narodowych, etnicznych (np. Tatarzy, Rusini, Mazurzy, Czesi).
Polonizacja odbywała się w warunkach braku polskiego państwa i była wynikiem oddziaływania czynników społecznych, które okazały się przeważać nad uwarunkowaniami tworzonymi przez władzę rosyjską. Prawidłowość tą bardzo dobrze widać na przykładzie spolonizowanych rodzin niemieckich. Niemcy byli przez wiele dziesięcioleci (zwłaszcza w pierwszych latach po powstaniu styczniowym) grupą faworyzowaną przez zaborcę. Pomimo to rodziny niemieckie mieszkające w miastach (poza nowopowstałymi ośrodkami przemysłowymi) okazały się otwarte na polonizację.
Nowi uczestnicy XIX-wiecznej kultury polskiej obcego pochodzenia szybko stawali się nie tylko jej biernymi odbiorcami, ale także – współtwórcami. Można wymienić tu choćby Wincentego Pola, geografa, etnografa i poetę, Artura Oppmana (1867-1931), dziennikarza, publicystę, żołnierza 5. pułku piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego, przedstawicieli rodziny Bandtke (Jan Wincenty 1783-1846, Jerzy Samuel 1768-1835), językoznawców, historyków, propagatorów polskości Śląska, Marcelego Handelsmana (1882-1945), prawnika, historyka, inicjatora powstania Instytutu Historycznego na Uniwersytecie Warszawskim czy Jana i Sergiusza Riabininów (ojciec 1878-1942, syn 1918-1997) – pierwszy z wymienionych to archiwista, drugi to przyrodnik. Wspomnieć warto także np. rodzinę Sternów-Słonimskich, Hirszfeldów, Matejków.
Historia Polski dostarcza licznych przykładów patriotycznego zaangażowania (powstania narodowe, działalność konspiracyjna, I wojna światowa, praca organiczna, współtworzenie polskiej kultury) spolonizowanych osób o obcym pochodzeniu. Wymiernym efektem projektu w tym zakresie będzie publikacja Słownika biograficznego zasłużonych Polaków obcego pochodzenia.
Polacy obcego pochodzenia brali czynny udział w działalności konspiracyjnej, powstaniach, w procesie odzyskiwania niepodległości w okresie I wojny światowej (np. Karol Levittoux, Edward Jurgens, Franciszka Pustuwójtówna, Artur Oppman). Wielu przedstawicieli spolonizowanych rodzin pochodzenia niemieckiego, pomimo oczywistych konsekwencji, pozostało przy polskiej tożsamości w okresie II wojny światowej (rodzina Bursche, przedstawiciele kaliskich rodzin Fibieger, Fulde, Wünsche i wielu innych), brało udział w walce zbrojnej (Józef Unrug, rodzina Likierników, Andersów). Opisywane grupy i postacie są w projekcie traktowane przede wszystkim jako członkowie społeczeństwa polskiego. Ze względu na duży wkład Polaków obcego pochodzenia w rozwój XIX-wiecznej kultury polskiej oraz ich aktywną działalność w okresie dwudziestolecia międzywojennego projekt obejmuje również zbadanie zjawiska polonizacji także w tym aspekcie.
Polonizacja – niezbadana rzeczywistość
Asymilacja z samej swojej istoty jest procesem wielopokoleniowym. Historycy dysponują ogromną bazą źródeł pozwalających na prześledzenie etapów procesu asymilacji w kolejnych generacjach, posiadają także warsztat pracy pozwalający na ich opracowanie i interpretację, którego brak badaczom z dziedziny nauk społecznych. Według przyjętej w projekcie koncepcji asymilacji obejmuje ona etapy ekonomiczny, strukturalny, kulturowy i tożsamościowy. Autor tego modelu teoretycznego, M. Gorodon zakłada, że imigranci asymilujący się z dominującym społeczeństwem odnoszą z tego powodu korzyści – korzyści odnosi także dominujące społeczeństwo – natomiast grupy izolujące się i nie przyjmujące dominującej kultury z czasem ulegają patologiom.
Polonizowanie się mniejszości w okresie braku niepodległego państwa polskiego jest zjawiskiem, które nie doczekało się do tej pory wyczerpującego opracowania. Badania prowadzone na ten temat są rozproszone, brakuje ujęć syntetycznych, interdyscyplinarnych, bogatych we wnioski i dalsze postulaty badawcze. A te są niezwykle istotne, ze względu na aktualność opisywanego zagadnienia. Twórcy projektu zauważyli, że w polskiej nauce brakuje prac bezpośrednio poświęconych polonizowaniu się np. Niemców żyjących na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego (choć zagadnienie to jest poruszane pobocznie w pracach poświęconych dziejom luteranizmu, biografiach, pracach dotyczących poszczególnych miast). Także postawy patriotyczne reprezentowane przez te osoby podczas II wojny światowej nie wzbudziły do tej pory większego zainteresowania badaczy (znane są głównie dość nielicznym historykom zajmującym się dziejami protestantyzmu bądź regionalistom).
W trakcie realizacji wniosku postawione zostaną liczne szczegółowe pytania badawcze. Będą one dotyczyły tworzącego się w drugiej połowie XIX wieku nowoczesnego społeczeństwa polskiego, a uszczegóławiając – jego cech które sprzyjały asymilowaniu, jak to wówczas określano, obcych pierwiastków. Podjęta zostanie także próba oceny otwartości poszczególnych mniejszości na wpływy kultury polskiej (badania porównawcze). Projekt ma także przybliżyć sylwetki poszczególnych Polaków obcego pochodzenia, propagować wiedzę o ich postawach patriotycznych, uczestnictwie w polskich zrywach narodowych, pracy społecznej i odbudowie państwa polskiego po I wojnie światowej, wkładzie w rozwój kultury polskiej.
Cele i metody projektu
Celem projektu jest badanie i upowszechnianie wiedzy na temat zjawiska polonizowania się mniejszości narodowych, wyznaniowych, etnicznych, zachodzącego na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego w XIX wieku i w II Rzeczpospolitej. Projekt dotyczy polonizacji wynikającej z różnorodnych czynników społecznych, będącej efektem oddziaływania polskiej kultury tego okresu. Zjawisko polonizacji nie było skutkiem zmian prawnych bądź ustrojowo-prawnych (a takie wprowadzano w celach germanizacyjnych i rusyfikacyjnych).
Głównym naukowym celem projektu są badania nad zjawiskiem polonizowania się osób obcego pochodzenia w okresie braku niepodległego państwa polskiego oraz jego odbudowy. Analiza procesu przede wszystkim z perspektywy społeczeństwa polskiego (dominujące polskie źródła narracyjne) wiąże się z badaniami nad jego tożsamością. Zagadnienie wymaga podejścia interdyscyplinarnego.
Badania będą prowadzone przede wszystkim w oparciu o źródła narracyjne (prasę, wspomnienia, a także literaturę naukową, popularnonaukową i piękną powstała w badanym okresie), uzupełniane o dokumenty archiwalne (księgi metrykalne, raporty urzędowe, dokumenty stowarzyszeń, instytucji edukacyjnych itp.) Przedmiot badań wymaga podejścia interdyscyplinarnego, uwzględnienia w badaniach prowadzonych w obszarze nauk humanistycznych koncepcji opracowanych na gruncie nauk społecznych, co wymaga pogłębionej refleksji metodologicznej. Dodatkowym celem naukowym projektu jest opracowanie na podstawie własnych doświadczeń uwag dotyczących samego warsztatu badań, które mogą okazać się przydatne dla innych badaczy zajmujących się tematyką wymagającą interdyscyplinarnej wiedzy i umiejętności.
Publikacje i popularyzacja polonizacji – plany fundacji Normalna Kultura
Efektem projektu będzie opracowanie i udostępnienie szeregu publikacji. Najważniejszą będzie autorska monografia naukowa dr Renaty Lesiakowskiej, pt. „Polonizowanie się Niemców w Królestwie Polskim drugiej połowy XIX wieku na podstawie publicystyki prasowej”. Książka jest owocem interdyscyplinarnych badań autorki i jest owocem jej pracy doktorskiej. Publikacja w języku polskim i angielskim, będzie dostępna w formie papierowej i elektronicznej.
Drugą przewidzianą monografią jest praca dr Lesiakowskiej pt. „Lider polskiego protestantyzmu. Juliusz Bursche (1862-1942)”, która ukaże się w wersji dwujęzycznej – polsko-angielskiej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Juliusz Bursche, Polak z wyboru, stojący na czele Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce stwierdził publicznie, że zarówno on, jak i wiele innych osób decydowało się zostać Polakami wówczas, gdy nie było to ani bezpieczne, ani opłacalne. Wypowiedź ta stanowi cenne świadectwo epoki, a jednocześnie inspiruje do postawienia ciekawego pytania badawczego o przyczyny polonizowania się – wbrew temu, co w sposób wymierny zdawało się być korzystne – osób obcego pochodzenia, żyjących na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego oraz o przyczyny kontynuacji tego procesu w II Rzeczpospolitej. Bogato ilustrowana książka wydana zostanie w wersji papierowej i elektronicznej.
Trzecią publikacją będzie wydanie wyboru źródeł z drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku, dotyczących osób polonizujących się (artykuły prasowe, pamiętniki, prace naukowe i popularnonaukowe). Publikacja ukaże się również w formie papierowej i elektronicznej. Wnioski z badań oraz publikacja źródeł zakładana w projekcie będą przydatne do dalszych badań nie tylko na gruncie nauk humanistycznych, ale także społecznych.
Twórcy projektu przewidzieli również powstanie internetowego słownika biograficznego Polaków obcego pochodzenia, zasłużonych dla nauki, życia społecznego czy w procesie odzyskiwania niepodległości. Walorem słownika będzie uzupełnienie obecnych ustaleń, przybliżenie sylwetek osób niemal nieznanych. W słowniku będziemy mogli zapoznać się z biogramami m.in. sławnego bakteriologa i immunologa Ludwika Hirszwelda, Anny Pustowójtówny, córki rosyjskiego generała i polskiej patriotki, kieleckiego przedsiębiorcy i piłsudczyka Teodora Karscha i wielu innych, często niemal zapomnianych postaci. Publikacja w formie elektronicznej będzie dostępna w języku polskim i angielskim. Tworzona będzie także bibliografia publikacji naukowych i popularnonaukowych, dotycząca zjawiska asymilacji i polonizacji.
Fundacja Normalna Kultura planuje również popularyzację historii polonizacji poprzez ciekawe formy upowszechniania treści projektu. Twórcy projektu przygotowują portal internetowy poświęcony temu zagadnieniu. Na portalu obok publikacji, zapoznamy się również z sylwetkami zasłużonych Polaków obcego pochodzenia w ciekawej formie infografik, krótkich filmów i gier internetowych. Efekty projektu będą promowane w mediach społecznościowych. Przewidziano również powstanie forum dyskusyjnego dla osób badających zjawiska asymilacji i polonizacji, przedstawicieli nauk humanistycznych, społecznych i nauk o kulturze.
Nauka użyteczna dla społeczeństwa
Ze względu na aktualność zagadnienia asymilacji w dobie globalizacji projekt cechuje wysoka użyteczność społeczna. Warto zwrócić uwagę na to, że pytania o atrakcyjności kultury polskiej, a także o czynniki sprzyjające powodzeniu bądź niepowodzeniu asymilacji z dominującym społeczeństwem są pytaniami aktualnymi (choćby ze względu na proces globalizacji i migracje). Projekt zakłada także poszukiwanie uniwersalnych prawideł zjawiska asymilacji, z tego względu badania mogą wnieść duży wkład w rozwój wiedzy o współczesnych społeczeństwach. Ze względu na postępując globalizację także z polskiej perspektywy coraz bardziej widoczne jest przenikanie się wpływów ekonomicznych, organizacyjnych czy kulturowych pomiędzy różnymi narodami i społeczeństwami. Próba poszukiwania uniwersalnych czynników wzmacniających polską tożsamość jest więc zadaniem jak najbardziej aktualnym. Ważne jest również poznawanie mechanizmów zjawiska, poszukiwanie jego cech uniwersalnych może pomóc w uniknięciu postaw, które prowadzą do tworzenia się grup żyjących na marginesie społecznym i patalogizujących się. Projekt zakłada popularyzowanie wniosków z badań w sposób odpowiadający możliwościom i potrzebom odbiorców spoza środowiska akademickiego. Odpowiada w ten sposób na zauważoną potrzebę społeczną.
Ponadto wyniki badań mogą okazać się interesujące także dla organizacji pracujących w środowiskach polonijnych. Warto zwrócić uwagę na to, że dzieci Polaków żyjących za granicą doświadczają problemów typowych dla tzw. dzieci trzeciej kultury (Third Culture Kid). Badania nad polonizacją wiążą się także z umacnianiem tożsamości społeczeństwa polskiego, choćby poprzez zgłębianie i popularyzację wiedzy o postawach patriotycznych. Postawy te są tym ciekawsze, że prezentowane przez osoby o obcym pochodzeniu, w momencie braku polskiego państwa bądź w latach jego odbudowy. Z drugiej strony poznanie losów konkretnych rodzin, a niekiedy także rozdzielających je konfliktów na tle narodowościowym, może pomóc Polakom żyjącym za granicą bądź powracającym do Polski po okresie dłuższej emigracji w zrozumieniu problemów przeżywanych przez nich samych, bądź przez ich dzieci (a dotyczących własnej tożsamości społecznej).
Ze względu na pozostawanie Polski do 1989 roku w bloku krajów socjalistycznych polskie badania prowadzone w obszarze nauk społecznych są w tej dziedzinie znacznie opóźnione (choć przecież to Florian Znaniecki był jednym z pierwszych w skali światowej badaczem zjawiska asymilacji, zob. Chłop polski w Ameryce). Ponadto ze względu na czasochłonność i kosztowność badania podłużne, zwłaszcza podłużne badania międzypokoleniowe są na gruncie nauk społecznych prowadzone bardzo rzadko. Tymczasem, ze względu na charakter zjawiska asymilacji tego typu badania wydają się nieodzowne. Ten sposób prowadzenia badań jest naturalny w dziedzinie historii. Wydaje się, że w tej sytuacji posiłkowanie się w pracach prowadzonych w obszarze nauk społecznych wynikami badań prowadzonych na gruncie nauk humanistycznych może być szczególnie pomocne. Warto zwrócić uwagę także na to, że nauki humanistyczne dysponują ogromną bazą źródeł narracyjnych. Na gruncie nauk społecznych mogą one – po opracowaniu przez historyków – stać się uzupełniającym materiałem do badań jakościowych, które z kolei są komplementarne wobec badań ilościowych.
Podmiotem współpracującym w realizacji projektu z otoczenia społeczno-gospodarczego jest Fundacja Lubelski Inkubator Przedsiębiorczości. Konsultacje oraz wewnętrzne recenzje skryptów publikacji oraz materiałów popularyzatorskich przez pracowników naukowych o uznanym dorobku i długim stażu pracy pozwolą uniknąć błędów merytorycznych oraz przyczynią się do wysokiej jakości efektów projektu. Publikacje oraz inne informacje dotyczące projektu zostaną wysłane do ośrodków akademickim w Polsce i za granicą oraz do większych bibliotek w Polsce, w celu zapewnienia rozpoznawalności projektu.
Projekt fundacji Normalna Kultura wpisuje się w założenia programu Nauka dla Społeczeństwa, poprzez szerzenie postaw patriotycznych, odkrywanie źródeł polskiej tożsamości, wreszcie wykorzystanie możliwości, jakie stwarza warsztat historyka (odnalezienie i opracowanie materiałów źródłowych) w badaniach prowadzonych na gruncie nauk społecznych.
***
Artykuł powstał w ramach projektu fundacji Normalna Kultura Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt realizowany jest ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa.
Fundacja Normalna Kultura
