Publicysta wielkiej Polski. 50 lat temu zmarł Stanisław Cat-Mackiewicz

Pół wieku temu ze sceny zszedł człowiek nieprzeciętny, zacięty publicysta, błyskotliwy erudyta, konserwatysta, nauczyciel politycznego realizmu, który odnosi dziś swój ponowny, pośmiertny sukces wydawniczy.

„Urodziłem się jako Polak, szlachcic litewski, i miłości Wilna nikt nie wyrwie z mego serca”, napisał. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, był starszym bratem równie znanego pisarza, wielkiego antykomunisty – Józefa Mackiewicza. Od 1916 r. był członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, w 1917 r. związał się z Polską Organizacją Wojskową. Podczas wojny polsko-bolszewickiej walczył w partyzanckim oddziale jazdy mjr. Władysława Dąbrowskiego. Później przez 17 lat był redaktorem gazety „Słowo” w Wilnie. Był to główny okres jego wpływów i działań publicystycznych. W 1931 r. odbył podróż po Związku Sowieckim, której owocem była książka Myśl w obcęgach, rzetelnie opisująca i krytykująca tamtejszą rzeczywistość.

Realista w Berezie
Deklarował poglądy konserwatywne, był monarchistą, ale z powodów pragmatycznych poparł Piłsudskiego, z którym chciał pogodzić środowiska ziemiańsko-konserwatywne. Był zwolennikiem sprawnej, silnej władzy. W latach 1928-1935 został posłem na Sejm z ramienia BBWR. Po śmierci Piłsudskiego przeszedł do opozycji, krytykował nieodpowiedzialną politykę obronną i zagraniczną sanacji, co przypłacił w marcu 1939 r. aresztowaniem i osadzeniem w obozie w Berezie Kartuskiej. Do krytyki polityki Józefa Becka, podejmowania walki na dwa fronty, wracał przez całe życie w swoich książkach. Złe przywództwo i upadek Polski był dla Mackiewicza rodzajem obsesji, ponieważ postawę realizmu traktował jako warunek sine qua non politycznego istnienia Polski. W jednym miejscu Cat napisał:

Wiem, że jest to ciężkie i niepopularne, ale nie należę do tych, którzy twierdzą, że patriotyzm polega na okłamywaniu polskiego społeczeństwa i utrzymywaniu go w stanie ciągłej iluzji.

Widział się w roli politycznego nauczyciela narodu polskiego, głęboko ceniąc wielką przeszłość Polski (szczególnie pasjonując się czasami jagiellońskimi i okresem terytorialnej wielkości Rzeczpospolitej). Pracę publicysty, w której wypracował własny rozpoznawalny styl, traktował poważnie. Miał też ambicje historiograficzne. Konserwatyzm rozumiał na swój sposób, potrafił dostrzegać zasługi konkurencyjnych obozów politycznych, w postulacie realizmu zbliżał się choćby do Romana Dmowskiego, którego potrafił docenić. Wielokrotnie wracał do powtarzanych z prawdziwym uporem prawideł real politic:

W stosunkach międzynarodowych decyduje nie sprawiedliwość czy prawda, czy układ, lecz siła polityczna. Oto prawda, o której Polacy wciąż zapominają.

W latach 1940-1956 działał w Londynie. Należał do czołowych przedstawicieli opozycji rządu emigracyjnego, zwalczał gabinety Władysława Sikorskiego i Stanisława Mikołajczyka. W 1954 roku otrzymał tekę premiera i ministra spraw zagranicznych rządu RP na uchodźstwie.

Polska jest Polską?
W 1956 roku Cat-Mackiewicz wypowiedział słynne słowa: „Polska jest Polską” i jako jeden z nielicznych emigracyjnych polityków wrócił do kraju, co do dziś wywołuje liczne kontrowersje i było powodem zerwania kontaktów między braćmi Mackiewiczami. Cat był jednak człowiekiem, który całe swe życie poświęcił przede wszystkim publicystyce, osobistej walce o nauczanie Polaków rozsądku, pragmatyzmu i wiary w bogactwo narodowego dziedzictwa. Był zmęczony i zniechęcony emigracją, chciał wrócić do Polski i być przede wszystkim pisarzem wydawanym i czytanym w kraju, dlatego nieopacznie podjął swoistą grę z władzami PRL. Jako realista znalazł się w trudnej sytuacji i podjął dwuznaczną rolę sztukmistrza kroczącego po  liniach kompromisu. Kontrowersje wokół zakresu współpracy Mackiewicza z PRL, podjęli twórcy filmu Errata do Biografii: Stanisław Cat-Mackiewicz (zobacz tutaj). Ostatni okres życia spędził w Warszawie, skupiając się przede wszystkim na bogatej twórczości historyczno-literackiej.
Zmarł 18 lutego 1966.

Dziedzictwo wielkiego publicysty
Napisał 21 książek, 55 broszur i ponad 3 tys. artykułów. Dziś twórczość Cata-Mackiewicza jest odkrywana w Polsce na nowo. Niedawno wydawnictwo Universitas udostępniło ponownie na rynku księgarskim całą serię twórczości Wileńskiego Żubra. Powstają także nowe strony w mediach społecznościowych, które popularyzują spuściznę Cata. Stanisław Mackiewicz cieszy się także sympatią współczesnych polskich publicystów i grupy historyków deklarujących się jako realiści. Wśród nich jest Sławomir Cenckiewicz:

Myślę, że Polakom jest potrzebna spuścizna Stanisława Cata-Mackiewicza. Nie tylko publicystom, historykom, politologom, ale w ogóle Polakom. Bo ona jest wielką szkołą politycznego realizmu i szkołą tego, jak należy bronić interesów Polski.

Swój pseudonim Cat, Mackiewicz zaczerpnął podobno z opowiadania Rudyarda Kiplinga O kocie, który chadzał własnymi drogami. Pomimo tylu dziesięcioleci twórczość obu Mackiewiczów zachowuje swoją świeżość i wielką wartość. Z całą pewnością warto po nią sięgać, nie tylko z racji fascynujących osobowości braci.

Polecamy świetny film pt. „Reakcjonista”, zawierający mnóstwo ciekawych wspomnień:

Fot.: youtube/lechremi