Procesy polonizacyjne w okresie tworzenia się nowoczesnego narodu polskiego: mniejszość niemiecka

Wiek XIX był okresem formowania się nowoczesnego narodu polskiego. Uprzemysłowienie ziem polskich, zmiany prawne, które nastąpiły po upadku powstania styczniowego – obok szeregu innych czynników – spowodowały zmianę sposobu myślenia o narodzie. Pojęcie to zaczęto odnosić także do niższych warstw społecznych, które stopniowo zaczęły utożsamiać się z narodem polskim. Był to proces długotrwały, który trwał jeszcze w XX wieku. Przez historyków, zwłaszcza starszego pokolenia, określany jest najczęściej jako budzenie się świadomości narodowej.

Jednocześnie w okresie zaborów, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku zachodziło zjawisko polonizowania się mniejszości. Dotyczy to zarówno największej i posiadającej najdłuższe związki z ziemiami polskimi mniejszości żydowskiej, Rosjan, obecnych na ziemiach polskich w wyniku zaborów, innych mniejszości wyznaniowych/ narodowych/ etnicznych (np. Tatarzy, Rusini, Mazurzy, Czesi), jak i Niemców.

W wieku XIX na ziemiach polskich osiedliło się wiele rodzin pochodzenia niemieckiego. Wynikało to z jednej strony z obejmujących całą Europę ruchów migracyjnych, związanych z rozwojem przemysłowym i mających przyczyny ekonomiczne, z drugiej natomiast było następstwem działań podejmowanych przez władze.

Po 1795 r. w granicach zaboru pruskiego znalazły się ziemie polskie ograniczone od południa biegiem Pilicy i dolnym Biegiem Bugu, następnie linią w przybliżeniu odpowiadającą dzisiejszej granicy z Białorusią, na północnym wschodzie ciągnące się aż do Niemna. Na tereny te napłynęła znaczna grupa pruskich urzędników, rzemieślników, przedstawicieli zawodów inteligenckich. W 1807 r.,  w okresie wojen napoleońskich z części tych ziem utworzono Księstwo Warszawskie, a po klęsce Napoleona Królestwo Polskie, które znalazło się w zaborze rosyjskim. Jednak migracja z ziem niemieckich trwała nadal.

W miastach takich jak Kalisz, Kielce, Radom czy Lublin osiedliły się rodziny Hindemithów, Strumpfów, Karschów, Vetterów, nazwiska można tu zresztą mnożyć. Przybysze ci szybko stawali się członkami lokalnych elit miejskich. Największe środowisko osób pochodzenia niemieckiego znajdowało się w Warszawie; przede wszystkim tam mieszkały rodziny z dawna osiadłe, przybyłe z krajów niemieckich jeszcze w czasach saskich.

Warto zauważyć, że ta mniejszość licząca około 5% całego społeczeństwa kongresowego Królestwa Polskiego wniosła istotny wkład w rozwój polskiej kultury, życia społecznego i gospodarki i okazała się podatna na polonizację.

Niemieckie pochodzenie mieli twórcy rozpoznawalnych przez długie dziesięciolecia marek firmowych,  takich jak E. Wedel (przemysł cukrowniczy, początki firmy sięgają 1851 r.), Gebethner i Wolf (słynne wydawnictwo i sieć księgarni, istniejące od 1857 r.) czy Calisia (fabryka fortepianów, istniejąca od 1878 r.). Wśród postaci zasłużonych dla nauki i kultury wymienić należy „ojca” polskiej etnografii Oskara Kolberga (1814-1890), czy twórcę pierwszego słownika języka polskiego Samuela Bogumiła Linde (1771-1847). Warto wspomnieć, że warszawska dzielnica Ulrychów swoją nazwę wzięła od nazwiska mających niemieckie pochodzenie ogrodników – Ulrichów, posiadających od lat 70. XIX w. szklarnie na tym terenie. Z postaci mniej znanych wymienić można choćby Artura Oppmana (1867-1931), autora do dziś obecnych w kanonie lektur szkolnych legend warszawskich czy współcześnie niemal zapomnianego Stefana Szolc Rogozińskiego (1861-1896). Ostatni z wymienionych to podróżnik-odkrywca, którego wyprawa do Afryki i obecność w „niemieckim” Kamerunie miała zdenerwować samego Żelaznego Kanclerza, Otto von Bismarcka (będącego jedną z głównych postaci w życiu politycznym jednoczących się w drugiej połowie XIX wieku Niemiec).

Proces asymilacji trwał pomimo tego, że w czasach narodu bez państwa wybór polskiej tożsamości narodowej pozornie nie wydawał się opłacalny. Władzy rosyjskiej zależało na antagonizowaniu polskiego społeczeństwa i mniejszości, a Niemcy aż do wybuchu I wojny światowej byli grupą faworyzowaną.

Pomimo to wielu z nich stało się Polakami z wyboru, wspierającymi rozwój polskiego społeczeństwa oraz działalność niepodległościową. Można tu wymienić np. Bronisława Szwarce (1834-1904), „czerwonego” z okresu powstania styczniowego, więźnia twierdzy w Schlisselburgu czy Alfreda Dreszera (1871-1944), żołnierza i lekarza bohatersko sprzeciwiającego się zrzuceniu na polskich mieszkańców odpowiedzialności za strzelaninę, która wywiązała się w Kaliszu na początku I wojny światowej i związana była z tragicznymi wydarzeniami – zburzeniem miasta.

Jak pisząc o jednej ze spolonizowanych rodzin niemieckich ujął to słynny w swoim czasie  lekarz i społecznik, Ignacy Baranowski (1833-1919):

W ogóle naród na asymilowaniu, przyswajaniu obcych mu pierwiastków na ogół nie traci, a zyskuje. Uczucie polskie posiane na grunt natury germańskiej daje plon często bardzo szlachetny.

***

Artykuł powstał w ramach projektu fundacji Normalna Kultura Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt realizowany jest ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa.

Fundacja Normalna Kultura