Vetterowie, Bruno Schulz, Sergiusz Piasecki, Roman Aftanazy. Filmowe kadry o zasłużonych dla kultury Polakach z wyboru

Fundacja Normalna Kultura od 2022 roku realizuje dwuletni projekt pt. Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym w ramach programu MEiN Nauka dla Społeczeństwa. W projekcie podejmowane są próby wyznaczenia czynników, które sprzyjały asymilacji i akulturacji oraz opracowane są dane pozwalające ocenić zakres zjawiska polonizacji poszczególnych mniejszości. Celem projektu jest sformułowanie odpowiedzi na pytanie o motywy kierujące „Polakami z wyboru”, a także badanie ich działalności kulturotwórczej oraz wkładu w rozwój nauki i życia społecznego w Królestwie Polskim oraz w niepodległym państwie polskim. Przedmiot badań, jakim jest polonizowanie się mniejszości narodowych zachodzące na ziemiach polskich w wieku XIX i w dwudziestoleciu międzywojennym wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Polonizacja jest w projekcie rozumiana jako proces asymilacji, wyjaśniana z użyciem modeli teoretycznych opracowanych na gruncie nauk społecznych. Często nie zdajemy sobie sprawy jak wiele zasłużonych dla Polski osób miało obce pochodzenie. W projekcie przewidziano nie tylko powstanie naukowych monografii opisujących zjawiska polonizacji i asymilacji mniejszości narodowych, ale również ciekawe formy popularyzacji tych zagadnień dla szerokiego grona odbiorców i internautów.

W ramach projektu przewidziano przygotowanie czterech krótkich filmów, których przedmiotem są biografie wybranych Polaków obcego pochodzenia, zasłużonych dla kultury polskiej, działających w 2. połowie XIX wieku i w wieku XX. Filmy będą dostępne w portalu poświęconym procesom polonizacyjnym, przygotowywanym przez fundację Normalna Kultura oraz na profilu fundacji na platformie internetowej YouTube.

Z uwagi na możliwość ukazania różnorodności dróg prowadzących do przyjęcia tożsamości polskiej autorzy projektu wybrali przykłady postaci pochodzących z różnych kultur i narodowości oraz urodzonych w różnych miejscach, różnych okresach czasu i różnych środowiskach: rodzinę Vetterów, lubelskich przemysłowców i filantropów pochodzenia niemieckiego, działających głównie w 2. połowie XIX wieku, postać Brunona Schulza (1892-1942), artysty i pisarza pochodzenia żydowskiego, związanego z galicyjskim Drohobyczem, postać Sergiusza Piaseckiego (1901-1964), pisarza, żołnierza i konspiratora działającego na Kresach wschodnich, syna zrusyfikowanego polskiego szlachcica i białoruskiej służącej, wreszcie postać Romana Aftanazego (1914-2004), badacza kultury ziemiaństwa kresowego, pochodzącego z rodziny ukraińskiej lub polsko-ukraińskiej. Dla wszystkich tych postaci polskość stanowiła atrakcyjną ofertę kulturową, która ich przyciągała.

Browarnicy i filantropi. Historia rodziny Vetterów

Rodzina Vetterów znana jest głównie jako twórcy dużego browaru i zakładów produkujących alkohol w Lublinie od 1846 r., łączący działalność przemysłową z filantropią oraz wsparciem edukacji i kultury w mieście nad rzeką Bystrzycą. Byli współtwórcami działającej od 1905 r. do dziś szkoły ekonomicznej, twórcami Szpitala dla dzieci, wspierali powstanie w Lublinie nowoczesnego teatru i biblioteki publicznej. Stanowią jeden z najważniejszych przykładów rodzin ewangelików pochodzenia niemieckiego, którzy wnieśli duży wkład w rozwój lokalnego polskiego środowiska i trwale się z nim związali poprzez małżeństwa i powiązania w ramach działalności społecznej.

Galicyjski Żyd mistrzem słowa polskiego. Przypadek Brunona Schulza

Bruno Schulz stanowi ciekawy przykład artysty i literata, urodzonego w zaborze austriackim w rodzinie kupców i przemysłowców żydowskich w rejonie drohobycko-borysławskiego zagłębia naftowego, którzy żyli w galicyjskim tyglu kulturowym polsko-żydowsko-ukraińskim. Mimo silnej obecności kultury niemiecko-austriackiej w środowisku galicyjskich Żydów występowało rozpowszechnione zjawisko dobrowolnej polonizacji, związane z bujnym rozwojem kultury polskiej w ramach uzyskanej przez społeczeństwo polskie po 1867 r. autonomii galicyjskiej. Bruno Schulz, znający świetnie język niemiecki absolwent polskojęzycznego Gimnazjum im. Franciszka Józefa w Drohobyczu, związał się z polską inteligencją pochodzenia żydowskiego w ramach grupy samokształceniowej Kaleia, następnie pracował jako nauczyciel rysunków i prac ręcznych w drohobyckich szkołach w okresie II Rzeczpospolitej. Był jedną z najciekawszych postaci polskiej kultury, bliskim znajomym znanych pisarzy i przedstawicieli awangardy artystycznej jak Witkacy, Witold Gombrowicz czy Zofia Nałkowska. Za sprawą niezwykle bogatego, kwiecistego słownictwa, którym posługiwał się w swoich opowiadaniach, zasłużył na miano mistrza języka polskiego, jak został określony na tablicy pamiątkowej, umieszczonej na ścianie rodzinnego domu w Drohobyczu. Do dziś jest jednym z najczęściej tłumaczonych na inne języki polskich pisarzy na świecie.

Zrzucić płaszcz rosyjski. Sergiusza Piaseckiego odkrywanie polskości

Biografia Sergiusza Piaseckiego zasługuje na nie jeden fascynujący film przygodowy. Jego droga do polskości nie była łatwa i wiązała się z licznymi dramatycznymi przeżyciami. Urodzony na białoruskich kresach dawnej Rzeczpospolitej pod zaborem rosyjskim jako syn zrusyfikowanego polskiego szlachcica, pracującego jako naczelnik poczty na służbie carskiej Rosji, został bardzo wcześnie odsunięty od kontaktów z matka, białoruską służącą. Dorastał w środowisku białorusko-rosyjskim, źle traktowany przez macochę i ojca, często uciekał z domu i był zmuszony zmieniać miejsca zamieszkania i edukacji przemierzając ziemie białoruskie i rosyjskie. Po doświadczeniu rosyjskich szkół, aresztów i rewolucji bolszewickiej 1917 r. nabrał silnej awersji do Rosji i postanowił włączyć się w walkę z bolszewikami, najpierw w oddziałach białoruskich, później w Wojsku Polskim. Po doświadczeniu wojny polsko-bolszewickiej dokonał ostatecznego wyboru tożsamości narodowej, stając się obywatelem odrodzonego państwa polskiego. Kolejne doświadczenia Piaseckiego jako żołnierza, wywiadowcy, więźnia, pisarza, emigranta owocują rozkwitem wielkiego talentu literata, żołnierza i konspiratora, zdeklarowanego patrioty polskiego i antykomunisty.

Od ukraińskości do polskości poprzez kresowe pałace. Przypadek Romana Aftanazego

Najbardziej chyba tajemniczym przykładem drogi do polskiej tożsamości spośród bohaterów filmów fundacji Normalna Kultura jest przypadek Romana Aftanazego, o którego pochodzeniu wiadomo najmniej, a sam ten badacz polskiej kultury niechętnie dzielił się wspomnieniami o swojej i rodzinnej przeszłości. Zasłużony badacz polskich pałaców i dworów na Kresach urodził się w galicyjskiej miejscowości uzdrowiskowej Morszyn jako jedyne dziecko urzędnika kolejowego Jana i Olimpii z domu Kraśnik. Prawdopodobnie rodzice byli małżeństwem mieszanym, polsko-ukraińskim, lub oboje byli narodowości ukraińskiej.

Roman Aftanazy pierwotnie w okresie nauki w I Państwowym Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego w Stryju w spisach uczniów figurował jako Włodzimierz Afranaziw. Uczęszczał do klasy, w której uczniowie byli narodowości ukraińskiej. Z czasem rodzina – możliwe, że już po śmierci ojca – przyjęła brzmiącą z rosyjska formę Aftanazow (Aftanasow), a następnie, prawdopodobnie po zajęciu Małopolski Wschodniej przez ZSRS we wrześniu 1939 r. zmieniła nazwisko na to w obecnie znanym brzmieniu. Prawdopodobnie zmiana nazwiska miała związek z dystansowaniem się Aftanazego od środowiska rodzinnego matki i coraz silniejszym identyfikowaniem się z kulturą polską za sprawą kontaktów ze środowiskiem polskiego ziemiaństwa.

Kierunki polonizacji – z kultury niemieckiej, żydowskiej, rosyjsko-białoruskiej i ukraińskiej do polskości

Cztery wybrane przypadki Polaków obcego pochodzenia, którzy pochodzili z czterech najliczniej występujących na ziemiach polskich mniejszości narodowych, dobrowolnie przyjęli tożsamość polską stanowią, zdaniem autorów projektu, dobrą ilustrację różnorodności dróg dochodzenia do polskości przedstawicieli innych kultur w XIX i XX wieku, a także bogactwa ich dorobku kulturowego, stanowiącego dużą wartość dodaną dla ogółu dziedzictwa kulturowego Polaków w okresie budowy i powojennej odbudowy kulturowego kapitału. Autorzy projektu mają nadzieję, że publikacja filmów i innych komponentów projektu wpłynie na popularyzację zagadnienia historii procesów asymilacji i polonizacji oraz umożliwi lepsze zrozumienie czynników, które decydowały o atrakcyjności kultury polskiej oraz przypomni skalę zasług dla kultury i dziedzictwa narodowego Polaków obcego pochodzenia, i wreszcie przybliży nas wszystkich do odpowiedzi na pytanie o powody i uwarunkowania procesów asymilacyjnych w XIX i początku XX wieku.

***

Artykuł powstał w ramach projektu fundacji Normalna Kultura Procesy polonizacyjne w XIX wieku i dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt realizowany jest ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa.

Fundacja Normalna Kultura