Wątpliwości wobec flagowego programu społecznego PiS, pojawiające się nawet wewnątrz rządu, wynikają z niezrozumienia jego prawdziwej istoty. „Rodzina 500 plus” będzie ważnym elementem polityki prorodzinnej, choć realizowanym za pomocą instrumentów typowych dla pomocy społecznej. „Prorodzinność” tego rozwiązania oznacza jednak, że wprowadzanie dodatkowych ograniczeń dochodowych, które zredukowałyby powszechność programu, przyniesie więcej szkód niż pożytku.
Choć program dopiero trafił do konsultacji społecznych, to już wewnątrz rządu na poziomie uzgodnień międzyresortowych pojawiło się kilka głosów krytycznych pod jego adresem. Co ciekawe, dotyczyły one sensowności programu zarówno dla beneficjentów z najniższej, jak i najwyższej grupy dochodowej. Reprezentantem pierwszego poglądu jest minister nauki i szkolnictwa wyższego Jarosław Gowin, który wyraził obawę, że program ten może doprowadzić do utrwalenia wykluczenia ekonomicznego oraz dezaktywizacji zawodowej mniej zamożnych gospodarstw domowych. Z drugiej strony, minister finansów Paweł Szałamacha, w trosce o budżet państwa zasugerował wprowadzenie górnego progu dochodowego, tak aby z programu wyłączyć osoby najlepiej sytuowane.
Pierwsza z przytoczonych uwag wydaje się mało przekonująca. Trzeba pamiętać, że sytuacja materialna bardzo dużej części polskich rodzin jest trudna. Według danych GUS, mediana dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych w 2014 roku wyniosła zaledwie 1146 zł na osobę, co oznacza, że prawie połowa polskich gospodarstw ma do dyspozycji na jednego członka rodziny mniej niż 1000 zł miesięcznie. Po wprowadzeniu programu dochód rozporządzalny przeciętnej 4-osobowej polskiej rodziny wzrośnie więc o 125 zł na osobę, do 1271 zł. Trudno mieć obawy, że dochód w takiej wysokości wpłynie negatywnie na motywację do aktywności zawodowej, skoro z drugiej strony drabiny dochodowej ludzie nie tracą motywacji do zwiększania swych zarobków nawet wtedy, gdy osiągają kilkaset tysięcy złotych miesięcznie. Tym bardziej, że w Polsce brak dowodów na to, że wsparcie socjalne demotywuje do pracy. Mamy bowiem jeden z najniższych wskaźników bezrobocia w UE (7% wobec średniej na poziomie 9,3%), ale jednocześnie należymy do grupy państw z najwyższym wskaźnikiem tzw. biednych pracujących. Zgodnie z danymi Eurostatu, to aż 10,6% zatrudnionych. Dla porównania w Czechach to zaledwie 3,6%, a na Słowacji 5,7%. Oznacza to, że Polacy z dolnych grup dochodowych chcą pracować, i dodatkowe 500 złotych na rodzinę tego raczej nie zmieni.
Czytaj także: Stan współczesnej oświaty. Czy czas na radykalne zmiany?
Dużo celniejsze wydają się zastrzeżenia ministra Szałamachy, który poddaje w wątpliwość sensowność przekazywania transferów pieniężnych najbardziej majętnym rodzinom. Tym bardziej, że w ich przypadku środki te niekoniecznie wrócą od razu na rynek, lecz zostaną w dużej mierze zakumulowane jako oszczędności. Jednak szkody z wprowadzenia górnego progu dochodowego w programie „Rodzina 500 plus” wydają się przeważać nad korzyściami.
Dlaczego? Mając na uwadze, że program wykorzystuje narzędzia stosowane w polityce społecznej, musimy pamiętać o dwóch modelach tej polityki. Pierwszym z nich jest pomoc społeczna, a drugim – zaopatrzenie społeczne. Pomoc społeczna skierowana jest do warstw szczególnie potrzebujących, a jej najpopularniejszym narzędziem są transfery pieniężne. Z kolei zaopatrzenie społeczne ma dużo szerszy charakter i opiera się na dostarczaniu usług publicznych, takich jak np. komunikacja publiczna, opieka przedszkolna, służba zdrowia, etc. Istnieją argumenty za tym, że to zaopatrzenie społeczne bywa skuteczniejsze, ponieważ instytucje państwa są w stanie dostarczać usługi publiczne w sposób znacznie tańszy i sprawniejszy niż sektor prywatny. Jest to spowodowane m.in. występowaniem efektów skali oraz nakierowaniem na dobro wspólne, a nie zysk. Oczywiście świadczenia pieniężne mogą być częścią programów zaopatrzeniowych, jednak nigdy nie są dominujące.
Najważniejszą zaletą zaopatrzenia społecznego jest jednak jego powszechność. Dzięki temu osoby z nich korzystające nie są stygmatyzowane jako te, które sobie nie radzą. Co równie istotne, brak weryfikacji przy dostępie do świadczeń znacznie ogranicza też koszty zarządzania takim programem. Według informacji podanych przez wiceministra rodziny, pracy i polityki społecznej Bartosza Marczuka, ustanowienie górnego progu dochodowego na poziomie 5 tys. zł dałoby tylko 81 mln zł oszczędności, przy…konieczności poniesienia 76 mln zł dodatkowych kosztów weryfikacji. Te wyjątkowo niewielkie zyski wiązałyby się z utratą zalet płynących z powszechności programu, takich jak budowanie spójności społecznej, większy impuls prenatalny czy przejrzystość systemu. Dlatego też program „Rodzina 500 plus”, jako element polityki rodzinnej, a nie pomocy społecznej, nie powinien mieć górnej granicy dochodowej.
Aby przekonać tych, którzy jeszcze wątpią w sensowność programu, warto przypomnieć, że pomimo dramatycznie niskiego wskaźnika dzietności w Polsce, nakłady na politykę prorodzinną wyraźnie odstają od średniej europejskiej. W 2012 roku wydaliśmy na nią zaledwie 0,8% PKB, przy średniej UE na poziomie 2,2%. Zresztą równie słabo wypadamy w zakresie ogólnych wydatków na politykę społeczną – w 2012 roku wyniosły one w Polsce 18,1% PKB, co oznacza, że wydajemy na nią najmniej w regionie (Słowacja 18,4%, Czechy 20,8%, Węgry 21,8%), nie mówiąc już o krajach zachodniej Europy (średnia UE to 29,5% PKB). Wprowadzenie programu „Rodziny 500 plus”, którego koszt szacowany jest na 23 mld zł rocznie, co stanowi ok. 1,3% polskiego PKB, umożliwi nam zatem osiągnięcie europejskiej średniej. Oznacza to, że projekt proponowany przez PiS to nie żadna ekstrawagancja.
Podsumowując, cieszyć powinien fakt, że politycy w końcu postanowili wprowadzić w życie zakrojony na szeroką skalę program polityki rodzinnej. Można jedynie ubolewać, że jest on oparty wyłącznie o transfery pieniężne, i mieć nadzieję, że „Rodzina 500 plus” będzie jedynie wstępem do stworzenia zaopatrzeniowej polityki prorodzinnej z prawdziwego zdarzenia.
Autor: Piotr Wójcik – Ekspert CA KJ ds. polityki społecznej i prawa pracy, redaktor kwartalnika Pressje i portalu Jagielloński24. Stały współpracownik Nowego Obywatela i Magazynu Kontakt
Fot.: sxc.hu
